Hốt Tất Liệt không thể bỏ qua khi vào Trung nguyên, tiếp giáp các hải cảng
phía nam, nơi xuất phát và nhận tiếp thuyền bè buôn bán. Năm 1277, thành
lập các ti Thị bạc để thu thuế, năm sau lập tổ chức đại diện trung ương,
Hành Trung thư tỉnh, ở Phúc Châu, có thương nhân Ả Rập phụ tá, kêu gọi
thuyền bè đến, cho được tự do mua bán, rồi mở rộng lời kêu gọi đến các
nước ngoài biển (1280). Đáng chú ý là người Ả Rập kia có gốc gác bám víu
ở Chiêm Thành, và chức vụ trông coi hành tỉnh là Toa Đô với vai trò liên
tục ảnh hưởng đến sự an nguy của nước này.
Chiêm Thành giữ một vị trí không nhỏ trong dòng buôn bán ở biển
Đông. Ngày nay khi mò tìm cổ vật dưới đáy biển thì chỉ thấy thuyền đắm ở
dọc bờ Đà Nẵng, Bình Thuận là nhiều. Lê Tắc viết về nước Chiêm Thành
cũng chỉ ghi phần trung gian buôn bán: “Lập quốc tại mé biển, thương
thuyền Trung Quốc vượt biển đi qua các nước ngoại phiên thường tập trung
tại đây để chứa củi, nước, là bến tàu lớn nhất tại phía Nam.” Trong thế kỉ
XII, nghĩa là dưới thời Tống, Trung Hoa chuyển sang buôn bán với Java vì
các nhóm Thái tràn xuống bán đảo Malacca, gây trở ngại giao thương với
Nam Ấn. Hương liệu ở Java lại rẻ hơn nên nhập vào Tống với số lượng lớn.
Các cuộc tranh chấp giữa Chiêm Thành với Đại Việt không phải chỉ
vì muốn cướp của, chiếm đất đai mà còn vì cạnh tranh giành quyền bến đỗ
nữa. Thế nhưng vai trò làm bến đỗ lại cũng gây nên tình trạng bất an ở
vùng này nếu chính quyền không vững vàng. Đã nói, các đồng bằng nhỏ
trong vùng không đủ làm căn bản cho một chính quyền vững mạnh lâu dài.
Sách Lĩnh ngoại đại đáp
nhận xét: Đất đai Chiêm Thành đều là cát trắng, ít
đất cày, người dân phải đi tìm hương liệu để sống. Lợi tức vua chúa từ
ruộng đất không được nhiều – bia ghi được quyền lấy 1/6 mà chỉ thu 1/10,
cho là vua ban ơn mà thật ra là vì không đủ khả năng lấy về. Lợi tức từ
thuyền ghé bến không được quá mức độ chịu đựng nhưng dù sao cũng là
nguồn thu bù đắp thiếu thốn bên trong. Cho nên Chiêm Thành phải cần giữ
an ninh bờ biển, khả năng không đủ thì phải nhờ các tập đoàn thuyền biển
khác trợ giúp. Nhưng nếu không đủ sức kềm giữ thì các lực lượng này trở
thành những toán cướp biển, nghĩa là Chiêm Thành chứa mối nguy tự bên
