dân Tống cũ (bắc), mới (nam), không có ý chí chiến đấu như trường hợp ở
trận chiến 1285, lớp quân này hoảng hốt khi gặp quân Tống dưới quyền
Trần Nhật Duật. Trương Hiển “bội phản” Toa Đô về hàng Trần. Quân nhiều
tốn lương mà lại ô hợp như Trần Quốc Tuấn chê, lại trở thành gánh nặng
cho Thoát Hoan. Đất đai chật hẹp không đủ chỗ cho kị binh Mông Cổ thiết
lập “trường trận” để tung hoành. Lại cũng không thể trì trậm tổ chức chiếm
đóng như Trần Quốc Tuấn lo lắng, chỉ vì quân phương Bắc vốn không chịu
nổi thuỷ thổ phương nam như các chứng cớ ngay ở triều đình họ về trước.
Quân sa mạc lại theo truyền thống đóng bên ngoài các thành trì nước địch –
một dấu hiệu không thích ứng khác, nên ảnh hưởng bất lợi của khí hậu còn
đậm thêm. Không ai có thể phán đoán tình hình chính xác một cách dè dặt
như viên tướng nắm vận mệnh triều Trần, Trần Quốc Tuấn, người được
chính sử Việt nghe rằng “giặc Bắc… thường gọi ông là An Nam Hưng Đạo
Vương mà không dám gọi tên,” và khi chết đi trở thành ông thần trừ tai
dịch. Những lời phát ra khi chiến trận đang sôi động thì phải thật là cương
quyết, nhưng khi trả lời vua trên giường bệnh thì thật cân nhắc, tính toán,
có dành ẩn số may rủi cho tương lai như trong lời trối bảo san bằng mả để
người sau (Nguyên!) không biết chỗ nào mà đào báo thù.
Mối lo đó không phải chỉ là của Trần Quốc Tuấn mà còn tác động
đến cả tông tộc Trần. Dù thắng trận, Trần cũng trải nghiệm được sức mạnh
của đối phương do đó đã trở nên nhẫn nhịn hơn một khi thấy đó là cách
tránh được nạn binh đao, như cách thức bày tỏ qua lại trong chuyến tiếp sứ
thần Trương Lập Đạo của Nguyên (1291). Nhưng cũng vì tư thế ép mình
thấp hơn nhiều so với thời Lê, Lí giao tiếp với Tống mà hình thành một
mối tương quan phiên thuộc Thiên triều thấp kém về phía nước nhỏ càng
lúc càng được biện minh để tự coi là một hình thức ngoại giao khôn ngoan
cho mãi đến bây giờ.
Nhưng rốt lại cuộc chiến dữ dội đã đem lại kết quả vượt quá ngoài
toan tính của người thắng trận. Đất nước Trần trở nên thống nhất hơn, các
địa phương tan nát hoặc bị san bằng dưới chân các toán quân đi qua sẽ đầu
phục vào lực lượng chủ yếu ở Thăng Long. Tinh thần riêng biệt “Đại Việt”
