chú ý đến hai chữ “vân du” dành cho ý nghĩa chuyến đi: Nhân Tông đã
sang nước khác dưới lốt một hoà thượng để làm việc giao ước.
Tôn giáo đã làm cho con người liên kết, nhận ra nhau trong cả
trường hợp đối địch, xung khắc nhất như đã thấy lúc Sài Thung tiếp Trần
Quốc Tuấn. Và bây giờ Nhân Tông với tư cách Đệ nhất tổ của một phái
Phật Giáo, phái Yên Tử, qua một nước đang là đồng minh hẳn còn có nhiều
thuận lợi hơn.Dấu hiệu Phật Giáo của Trần đã thấy ở đầu đời, lúc Trần
Thừa sai đắp tượng Phật để thờ trong các đình trạm nghỉ mát (1231) – một
việc không ngờ lại phát triển theo với thời gian thành một sinh hoạt phồn
tạp ở đơn vị hành chính cơ sở Đại Việt. Phật tử Thái Tông không chịu lấy
chị dâu, bỏ kinh thành lên chùa. Bản quyền Khoá hư lục được chấp nhận
gán cho ông nhưng vẫn phải gây nghi ngờ vì sự thông thái của nó, không
hợp với lời nhận xét của sử quan, rằng ông nên người vì nhờ “tư chất tốt
đẹp trời phú cho (chứ) chưa có học thức.” Không thấy con ông, Thánh
Tông có dấu hiệu sùng mộ đến mức bỏ đi tu như ông vua tiếp. Tôn giáo
đẩy con người vượt lên trên vị trí trần thế của mình thì cũng khiến cho kẻ
cầm quyền nhận ra có thể dựa vào nó để đề cao tính chất ưu tú của tông tộc.
Vì thế Lí Cao Tông mới xưng là Phật, hơi vụng về của buổi khởi đầu thu
nạp còn Trần Nhân Tông trí thức hơn, chứng tỏ nơi các kinh sách sáng tác,
thì để tôn xưng là Giác Hoàng Điều Ngự – danh xưng tập họp hai thế lực
tôn giáo (Phật) và trần thế (Vua) như cách ông lên Yên Tử mà có nữ quan
và cung nữ theo hầu!
Kết quả tàn huỷ của chiến tranh phát sinh tình trạng “đói to” của các
năm 1290, 1291, (rồi 1301) “dân nhiều người bán ruộng đất, bán con trai
con gái làm nô tì cho người, giá một quan tiền” – bằng ba thăng gạo! Tình
hình khốn đốn đó khiến một lần ông vua phải than với sứ Nguyên Trương
Lập Đạo (1292), cộng thêm kinh nghiệm điêu đứng của bản thân trong cõi
nhân sinh hẳn cũng tác động đến ý thức tu tập của Nhân Tông. Ông vua
làm gương cho mọi người, thế là sứ thần Nguyên thì thấy người dân cạo
trọc đầu còn nho sĩ trong nước thì than không ai nghe đạo Thánh của mình!
Ý thức tôn giáo bao trùm và thân cận như thế hẳn giúp Trúc Lâm Đại sĩ với
