đem áp dụng vào nơi họ xây dựng để chiêu dụ lập hậu – gọi tên mới là hậu
Thần, và từ đó gây ra tranh tụng lâu dài về việc thực hiện khoán ước. Các
quan thấy (1474) sự lợi dụng gây bất an nên xin lệnh (1496) chuyển đình
cho làng cai quản, và được chấp thuận. Làng từ đó có ruộng đất riêng, có
nơi tụ tập việc công, có ông thần riêng cho mình, tuy không thể trở lại thời
cát cứ như các thủ lãnh ngày xưa nhưng cũng là một cơ hội để có tiền của,
giữ được chút riêng biệt với chính quyền trung ương trên đà lấn lướt. Làng
lại còn thu nhận được bộ phận trí thức thời mới nhờ các ông hưu quan về
làng, các nho sĩ lỡ thời vì đã thấy có dấu hiệu “lạm phát trí thức” qua các kì
thi chỉ lấy đỗ rất ít người. Những người này trở thành một bộ phận trí thức
ở làng xã, mang kiến thức mới ra lập luật lệ theo kiểu “nước” cho làng, với
các hương ước
– những định chế thành văn, để quản trị quê mình. Theo
với họ, ông thần của đình làng sẽ mượn tên thành hoàng họ học được trong
sử sách, đem ra thờ cúng, rồi với thời gian, sẽ thành nếp ép buộc các chính
quyền trung ương yếu thế công nhận. Đó là lúc của những năm biến loạn
bắt đầu ở thế kỉ XVI, tiếp theo với các ngôi đình xây dựng vững chãi hơn vì
thoát khỏi sự dòm ngó của trung ương, để rồi càng vững chãi hơn với khả
năng tiền bạc do tiếp xúc với bên ngoài trong thời đại Trọng thương của thế
giới. Rốt lại đã thành hình một thể chế có lúc muốn thách thức với trung
ương trong câu tục ngữ Phép vua thua Lệ làng, huênh hoang để bù đắp thực
tế áp bức họ phải gánh chịu hàng ngày.
Như thế, làng xã là kết quả của một tiến trình lịch sử phân, hợp chứ
không phải là khởi đầu của sự liên kết thành nước của dân tộc Việt. Cách
hiểu như thế mang tính siêu hình, có nguồn gốc là từ sự biếng lười suy nghĩ
đi theo sự hướng dẫn vô thức của tâm tình dân tộc tự tôn đang thịnh hành
ngày nay.
Đình làng lại cũng nuôi sống một sản phẩm biến dạng của truyền
thống shaman / thầy mo vốn theo năm tháng đã tách ra khỏi quyền bính thế
tục nay phải thay đổi nữa dưới áp lực của tổ chức Nho mang tính lí trí được
xây dựng từ trên triều đình xuống đến tận làng xã. Chuyển biến đó thấy rõ
trong gia phả của một dòng họ danh tiếng: họ Phan Huy ở Hà Tĩnh. Những
