kê thiếu sót mà là do mức độ quyền lực thực thi sự kiểm kê trên một diện
tích nào đó. Các triều đình bản xứ thì chỉ đủ sức kiểm kê trong vùng đồng
bằng với một số vùng ngoại biên chịu thần phục mà thôi, còn triều đình nhà
Minh chẳng hạn thì coi là chiếm cả cựu thuộc địa Giao Châu cũ với tất cả
lực lượng viễn chinh hùng hậu nên mới có con số ngợp người do sử quan ta
ghi lại: 3 129 500 hộ, nghĩa là khoảng giữa 9 388 500 và 6 259 000 đinh,
lại cũng có nghĩa là dân số trai gái trẻ già lớn bé lên đến trên dưới mươi
lăm triệu người! (Các con số của Nguyễn Trãi cũng vướng vào vấn nạn
tương tự.) Con số của Li Tana nhỏ hơn nhiều: 1 861 750 người dân vào
năm 1417, tính toán dựa theo căn bản thống kê đơn vị hành chính cơ sở
đương thời. Tất nhiên Li Tana còn thêm những con số của xứ Thuận Hoá
và những người Chăm, người Thượng nhưng điều này thì lại thuộc lãnh
vực khác. Có thể qua cuộc chiến được tả là “thây chất như núi,” hay trải
qua “dịch bệnh, người chết gối lên nhau,” dân số Đại Việt đầu thế kỉ XV
phải tụt xuống thảm hại nhưng không đến nỗi phải như thế. Cho nên vấn đề
rốt lại vẫn là phải nén nhìn vào những đường nét chung để thấy tiến trình
biến động sinh hoạt của đám đông dân chúng vô danh đã ảnh hưởng đến sự
hưng vong của các triều đại như thế nào.
Chúng ta đã thấy những con số dân cư Đại Việt đưa ra có vẻ là thật
cao nhưng tình hình sự kiện lại cho thấy còn nhiều vùng chưa khai thác để
các chủ nhân mới có thể chen vào được mà thành lập lãnh địa cho riêng
mình, nghĩa là vẫn có một số dân không đi vào sổ sách chung. Lí từ Hoa Lư
vào Thăng Long còn thấy đất trống để bắt tù binh Chàm về kinh doanh
những vùng rộng lớn, ảnh hưởng đến sự lớn mạnh cũng như suy sụp của
triều đại như ta từng điểm qua. Trần cũng khai khẩn các vùng đất bồi để
cung ứng cho sự phồn tạp của dòng họ sang cả của mình. Chúng ta không
rõ lúc nào thì Trần thấy các đê ven sông lúc đầu mang tính cách an ninh
chính trị cho dòng họ kia, lại trở thành nguồn cung ứng lợi tức nông nghiệp
đem đến thịnh vượng cho đất nước dưới tay mình. Có vẻ nếu có một chính
sách quốc gia như thế thì nó cũng chỉ xuất hiện dần dần trong thời yên bình
của thế kỉ XIV với những bấp bênh điều hành đã gây nên những lần đói
