Cuộc chiến tranh giành quyền lực giữa Tây Việt và Đông Việt trong
thế kỉ XVI cho thấy tính cách tàn sát lên đến cao điểm: Quân Mạc “chết
nhiều, xác nghẽn cả sông, nước đỏ như máu… mấy vạn chết gần hết,” quân
Trịnh “sĩ tốt còn một nửa.” Dù có thể đó là lời khoa đại của sử quan theo
tính cách văn chương trầm bổng họ học được, sự thật chắc cũng không xa
về số lượng người chết, nếu không ngay lúc xung đột thì cũng kéo dài sau
trận chiến xét theo thực trạng cấp cứu thương vong kém cỏi ngày xưa.
Không thấy nói về số lượng dân chúng chết nhưng những lời sơ sài: “lụt
lội,” “đói kém,” “xiêu tán” đủ tả rõ tình trạng đó, không cần đến chi tiết
ghê gớm hơn: “Dân Hải Dương đói kém đến ăn thịt lẫn nhau.” Nhưng
chúng ta không được cho biết nền tảng sinh hoạt nào đã khiến nuôi dưỡng
cuộc chiến kéo dài đến hơn 60 năm. Đúng là tình hình thương mại khuất
lấp trong cuốn sử nhà nước chỉ nói toàn chuyện tranh chiến khiến ta không
hình dung được thực trạng trao đổi trong vùng vào thời gian này. Thế
nhưng người Minh cho biết hai sứ thần họ Trịnh đi phân trần với Thượng
quốc đã dùng thuyền buôn phát xuất từ các hải cảng Chiêm Thành. Như
vậy là đã có một dòng lưu thông từ vùng Tây Việt đến phía nam. Đất Trịnh
Lê nằm choàng trên Đại Việt và Lào hẳn là kiểm soát được dòng buôn bán
nam bắc, biển cả và nội địa trong vùng để thu thập thực lực vật chất. Liên
hệ giao thương có thể vươn ra xa và rộng lớn hơn nếu ta tính thêm vị trí
vùng chúa Bầu nối tiếp với đất Nam Trung Quốc.
Chưa thấy ảnh hưởng thương mại của các tàu thuyền phương Tây
như ở thế kỉ sau nhưng lúc này thì người Bồ cũng đã tiến qua chiếm
Malacca (1511), đặt chân trên đất Thái, bán đảo Mã Lai, thành lập đế quốc
trên bán đảo Ấn Độ (1521-1557). Họ đến Đàng Trong vào khoảng 1540. Sự
có mặt của họ hẳn cũng kích thích nền giao thương trao đổi các món hàng
truyền thống trong vùng mà dấu vết nổi bật nhờ những phát hiện khảo cổ
học dưới biển gần đây là mặt hàng gốm, liên quan đến Việt Nam là gốm
Chu Đậu phía Bắc và gốm Gò Sành trên khu vực Chàm không thấy ảnh
hưởng suy sụp từ trận chiến 1471. Lại cũng không thể tìm chứng cớ nơi sử
quan nhưng sự việc các đình làng với cơ ngơi vững chắc nên còn dấu vết
