Dương căn bản của Mạc mà còn lây lan đến Trung Quốc khiến áp lực bên
ngoài càng thêm một lần đe doạ nữa.
Tình hình nghiêng lệch chiến thắng không hề thấy rõ trong suốt một
thời gian dài. Với tính cách là quyền lực chính trừng phạt kẻ nổi loạn,
thường là Mạc đem quân vào đánh nhưng quân đồng bằng không đủ khả
năng chiến đấu len lách trong thung lũng nhỏ hẹp, không tìm được lương
thực tại chỗ vốn đã ít mà còn bị cất giấu kĩ. Quân Trịnh đánh ra tuy được
lợi là dễ cướp được thóc lúa nuôi quân (như năm 1560 ở Kinh Bắc, 1562 ở
Sơn Nam, 1583 với Trịnh Tùng) nhưng cũng không thành công nơi đồng
bằng rộng lớn cho đến khi Trịnh Kiểm thấy ra khuyết điểm nên đổi chiến
thuật. Ông chuyển quân đánh vòng trên rừng núi rồi áp xuống đồng bằng,
lối đánh được Phan Huy Chú nhận ra là “con đường đi đánh Mạc… một dải
ven núi, quân Lê lúc đi lúc về trong khoảng 60 năm.” Chứng tỏ một tình
hình chiến thắng không phải là giản dị, thấy trước được.
Thế là cuộc chiến bắt đầu xoay chiều. Theo với biến cố chiêu dụ
được Trịnh Cối làm Thanh Hoá mất hẳn một số lực lượng, Mạc còn tấn
công thành công liên tiếp vài năm sau nữa, kể cả việc đánh quân chúa Bầu
phía tây bắc, cho đến khi viên chủ tướng tài ba Mạc Kính Điển mất đi
(1580). Như đã nói, lớp “nho thần Giang Đông” được tuyển lựa qua thi cử
trở nên đông đúc nên muốn có tiếng nói trong chính quyền. Với họ, lập
luận “xin bỏ cường thần để tôn xưng họ vua” đã nhắm đúng vào mối lo an
ninh của vua Mạc. Nhóm võ tướng Phạm Quỳnh còn lại sau khi Lê Bá Li
bỏ đi, không thấy được yên thân: Phạm Dao bị giết (1562) vì Mạc Mậu
Hợp “ngờ có lòng khác.” Rõ ràng chiến tranh còn cần đến võ tướng, thế mà
văn thần lại cho rằng “kế sách ngày nay phải là võ gần với văn, tướng võ
cùng mưu với tướng văn” cho nên họ dèm pha, móc tội phản bội của
Nguyễn Quyện, viên tướng năm 1576 được ca tụng là giỏi nhất “vùng
Giang Đông.” Phe văn nổi lên nên có việc Mạc Mậu Hợp dời địa điểm
Kinh Ấp mang tính quân sự, lưu động, vào ở hẳn bên trong thành Đông
Kinh cho có tính cách đường bệ của một triều đình sang cả. Từ đó Mạc co
cụm, đắp luỹ vòng ngoài phía xa ở sông Hát rồi thu vào, xây thêm ba lớp
