luỹ ngoài thành Đại La. Tình hình đó báo trước trận chiến cuối cùng của
Trịnh Lê chiếm Đông Kinh (1592-1593), xua họ Mạc mất danh nghĩa chính
thống về đất đai để trở thành những toán quân nổi dậy ở vòng ngoài.
Tuy nhiên công cuộc bình định của Trịnh trên vùng đất đã thuộc về
chủ khác trong hơn 60 năm thật không dễ dàng. “Người còn giữ hai lòng
chưa quy phục hết.” Cho nên thật rất lâu sau khi đuổi Mạc khỏi kinh đô, cứ
mỗi lần có biến động là Trịnh lại lôi vua Lê chạy về Thanh Hoá, như trong
cuộc khủng hoảng 1600 lúc hàng thần, công thần (Bùi Văn Khuê, Phan
Ngạn) trở về với Mạc gây biến loạn, đánh nhau tạo dịp cho Nguyễn Hoàng
bỏ về Nam – hay trong cuộc giành quyền trưởng thứ của họ chúa năm
1623. Hiện tượng trung thành với chúa cũ cũng xuất hiện như ở những lúc
thay đổi triều đại “chính thống” khác: Sách Lĩnh Nam chích quái
còn để lại
câu chuyện ông quan triều Mạc ung dung cản đường nắm cương ngựa
Trịnh Tùng, chịu chém để Mạc Mậu Hợp có thì giờ chạy thoát! Và Nguyễn
Quyện, tuy bị dèm pha trong triều Mạc, khi thất thế cuối cùng đầu hàng
Trịnh cũng tìm cách đẩy đưa cho vua cũ có thì giờ lánh xa. Ngoài nhóm
chống đối “phù Mạc” còn có những kẻ chớp thời cơ hoặc xưng đế hiệu,
vương hiệu hoặc chỉ là nguyên súy, quốc công, quận công… nổi lên ngay
chính ở hậu phương của Trịnh Lê. Vô số chức tước xuất hiện, mà thông
dụng nhất có lẽ là tước quận công, chắc là vừa vặn trong tầm mức ước mơ
của con người thời loạn, khiến ngay với các sự kiện đương thời người ta đã
không dài dòng mà chỉ nói gọn: “quận” Thuỵ, “quận” Quỳnh (1598)…
Danh vị đó càng nhiều trong những năm về sau và trở thành thông dụng,
dành cho cả những người nổi loạn ở các thế kỉ tiếp: Quận Hẻo (Nguyễn
Danh Phương), Quận He (Nguyễn Hữu Cầu). Và với sử quan Nguyễn thế
kỉ XIX thì càng gọn hơn: hầu hết các quan võ đời trước đều là Quận X,
Quận Y trước tên họ chính thức.
Bên ngoài vòng tranh chấp triều chính trên cao
