ruộng dành cho con cháu, cho sự an toàn ở địa phương của chính bản thân
những người này. Lập hậu cũng là một cách hối lộ làng xã thông qua việc
hối lộ thần thánh để mua sự an thân có bảo đảm cho rằng đến cả đời sau.
Cách điều chỉnh ruộng đất không mang tính tự nguyện, từ tâm như thế:
“Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời” đã tạo ra trong một lúc một
tình hình quân bình tài sản tương đối trong xã hội, và đã chận trước được
những biến động loạn li mà không ai thấy ra. Đồng thời về lâu về dài tạo ra
một nếp sống loanh quanh xóm làng, bụi lúa, con trâu cho cả những người
giàu có.
Tuy nhiên cũng không nên quên khía cạnh tích cực của các thế kỉ
này. Nhà giàu bỏ tiền mua quan chức, nuôi binh lính đã góp phần vào việc
ổn định cho chính quyền Lê Trịnh. Cả người góp chỉ có ba quan để đạp
nhau đến chết trong trường thi cũng là theo đà mở rộng học vấn đương
thời, và tiếp sức cho nó. Có chê trách tình trạng “học tủ” như ghi nhạn năm
1693 thì đó cũng chỉ là kéo dài trong loạn li kết quả không tránh được của
nền học vấn ba hoa, sáo rỗng nhắm vào thi cử mà Lê Quý Đôn cho là gốc
gác từ thời Hồng Đức. Tuy nhiên, không có cái phong khí đua đòi đó và sự
sung túc của một lớp người tiếp sức cho thì không có cảnh Vũ Thạnh bị bãi
chức (1699) về nhà mở trường dạy học, “mỗi khi đến ngày giảng tập, nhà
học không đủ chỗ chứa, học trò thường mượn thuyền nan cặp vào bên hồ
(Bảy Mẫu) nghe lởi giảng dạy.” Trước ông ta có Nguyễn Đình Trụ bị giáng
cách, ‘dạy bảo… học trò cả hàng ngàn người.. thành đạt hơn 70 người.” Sử
quan cho là “nhân rỗi việc” nhưng chúng ta thấy ra sự lạm phát nho sĩ
đương thời đã đem lại một lớp thầy đồ cao cấp ở xóm làng. Lạm phát
nhưng cũng là bức tường thành ý thức chống đỡ cho chế độ khỏi sự xâm
nhập của những luồng tư tưởng khác, cụ thể vào thời này là sự rao giảng
Đạo mới của người phương Tây. Có một điều mỉa mai là nếu Lê Quý Đôn
không ăn của đút, chỉ sống thanh bạch như nhà nho “thực bất cầu bão” thì
khi chết đi may ra được chúa Trịnh trả nợ giùm chứ không đủ tiền mua
sách do giao thương đem lại, để hiểu cả những vấn đề mới nhất thuộc loại
