“trái đất hình tròn,” và đem ứng xử trong khi làm việc nước để thành nhà
bác học như người ta ca tụng ngày nay.
Dù sao thì sinh hoạt văn hoá dồi dào của Đàng Ngoài rõ ràng là nổi
bật trong thế kỉ XVII, XVIII. Lê Hi làm Tham tụng “thiên hạ sầu bi” để lại
tiếng xấu nhưng cũng là người hoàn thiện tập họp sử kí nhiều đời, của
nhiều người đến nay mới được chính thức in ra lần đầu (1697). Ý thức và
khả năng chất chứa sách vở của thế kỉ XVIII qua các vọng tộc Ngô Thì,
Phan Huy, Nguyễn Tiên Điền, Trường Lưu… không những làm xuất hiện
các sáng tác, biên tập của từng cá nhân mà còn làm nền tảng cho sự thành
hình bộ Lịch triều hiến chương loại chí
đồ sộ của thế kỉ sau nữa. Và có lẽ
nhờ tầng lớp thương nhân phát triển đủ tạo một dòng buôn bán sách vở mà
một nền văn chương chữ nôm cũng thành hình nhuần nhuyễn cho đến chúa
Trịnh cũng làm thơ nôm. Nhà nước có ngăn cấm thì cũng phải chìu theo
thời thế để ông Tham tụng Nhữ Đình Toản phải diễn âm quốc ngữ (1760)
cho bản gíáo hoá bằng chữ Hán năm 1663 kia. Thơ quốc âm đã kể chuyện,
phản ảnh thực sự tâm tình của người dân nước đương thời, không phải
vướng víu vì cái khuôn khổ chữ Hán văn vẻ nhưng dù sao cũng là xa lạ,
kiêu kì… Ở thế kỉ trước người ta chỉ ra lệnh cấm truyện nôm “nhảm nhí”
nơi lời Giáo hoá (1663) nhưng qua thế kỉ sau thì có lệnh tịch thu sách “in ra
để buôn bán,” lệnh trừng trị (1718) những người tàng trữ, nghĩa là người ta
đã phải chống đối một phong trào lớn. Đặng Trần Côn viết khúc ngâm
Chinh phụ hẳn là ảnh hưởng từ biến động những năm 1740 nhưng tiếng
vang của những đoạn văn cổ ráp nối ấy chỉ vượt ra ngoài vòng nho sĩ, rộn
rã đến với dân chúng khi có những khúc diễn nôm tiếp theo. Vì thế những
lời “tục tĩu” ở Bích Câu kì ngộ kí
vẫn còn nằm trong vòng khép kín của
những người thông thạo chữ Hán. Nguyễn Gia Thiều có dáng “bạo” hơn
nhưng vẫn còn chút dè dặt ngượng ngùng trong hồi tưởng văn vẻ của người
cung nữ trong đêm động phòng. Thử nghĩ nếu bản diễn âm Bích câu
dịch
trọn vẹn những lời kia? – Và đúng là nhà nho đã không dám làm thẳng
chuyện ấy chỉ vì động đến nền tảng đạo đức vẫn đang được đề xướng, cổ
động cho lớp người đông đảo mà họ quản trị. Tất nhiên với người đời nay,
