Trịnh chỉ lấy có 7 khẩu! Về phía thương nhân thì thấy hàng hoá trong xứ
không đủ cho việc trao đổi đều đặn, liên tục trong năm nên họ không cần
giữ một trụ sở thường trực trong xứ. Họ chỉ “buôn hàng chuyến,” như thế
họ tiếp xúc trực tiếp được với dân chúng, tuy không tránh khỏi hẳn nhưng
lại bớt được tổn phí qua trung gian quan quyền. Do đó tuy rằng trên các
tiểu sử để lại của những người giàu đã kể không có dấu vết giao thiệp với
người ngoại quốc, ta vẫn nghĩ rằng họ có hưởng lợi từ những chuyến buôn
với bên ngoài kia.
Họ Trịnh đánh thuế các món hàng ngoài danh mục cổ điển: thuế thổ
sản, muối, kim loại chứng tỏ vẫn có một dòng giao thương nội địa vừa với
tầm mức sinh hoạt kinh tế trong nước. Câu chuyện tiền từ Hải Nam bay
sang Đàng Ngoài phản ảnh tình hình buôn bán vào cuối thế kỉ XVII, đầu
thế kỉ XVIII của thương nhân Trung Hoa mang tiền đồng Trung Quốc trực
tiếp trao đổi với sản phẩm của dân chúng nước Việt đem về nước họ, hay
làm trung gian chuyển cho thương nhân người Âu. Các lệnh quy định cư
trú cho khách buôn ở nhiều địa điểm cho thấy họ là người Trung Hoa, đồng
thời cũng thấy có lệnh bắt buộc đồng hoá để bớt khó khăn trong sự kiểm
soát những người này. Lại cũng không thấy dấu vết thương đoàn của người
Việt trên vùng trung châu nhưng trong biến loạn 1786 lúc Tây Sơn ra Bắc,
các giáo sĩ nhắc đến cơ nghiệp tan tành của đám Các lái xứ Thanh. Còn
người dẫn quân Tây Sơn ra Bắc làm đảo lộn cơ nghiệp nhà chúa là con nhà
lái buôn xứ Nghệ, gia tư có cả hàng vạn. Có nghĩa là xứ Thanh Nghệ không
phải chỉ cậy Ưu binh, mà còn có cả sức mạnh thương buôn từ thần, từ thế
nữa.
Đã nói, tình hình giao thương ở Đàng Ngoài tuy không có tầm vóc
quốc tế lớn rộng nhưng so với nội địa thì những hoạt động trong thời Lê
Trịnh đã phức tạp hơn ở những thế kỉ về trước. Điều đó chứng tỏ nơi các
lệnh truyền nhắc nhở nhiều đến vấn đề tiền tệ. Thiếu tiền cho lưu thông,
nhà nước cấm kén chọn tiền, phải đúc thêm tiền mà lệ thuộc vào các tiền
hiệu Trung Quốc đang lưu hành nên “nhái” giả các tiền này khiến phát sinh
những tên hiệu, niên hiệu quái gở làm đà cho những phóng tay bừa bãi hơn
