Việc buôn bán không đạt lợi nhuận khiến Anh bỏ đi năm 1697,
trước người Hà Lan năm 1700, chỉ còn người Pháp bám trụ vì ngoài việc
buôn bán họ còn có mục đích truyền giáo để giành giật quyền làm Con
cưng của Giáo hội nữa. Sự nhiệt thành trong hành động Tông đồ của người
Pháp, người phương Tây nói chung không phải đã không có ảnh hưởng của
việc bài đạo càng lúc càng mạnh: lệnh chính thức bắt đầu 1663, rồi gay gắt,
bắt thích chữ vào mặt (1712), xử tử giáo sĩ… Văn chương Giáo hội đương
thời – và càng nồng nhiệt theo thời gian, trong chủ quan của các người
truyền đạo, cho thấy thật nhiều nhiệt tình cao cả của các dân tân tòng từ
người nghèo khó đến bậc quyền quý như Bà Maria, vợ Nguyễn Hoàng ở
Đàng Trong. Tuy nhiên, cũng như tất cả những biến động lịch sử khác, sự
cuốn hút theo Đức Tin mới không phải không từ những khía cạnh bên lề, xa
lạ, cả đến từ những nguyên cớ rất tầm thường. Người ta theo đạo mới như
theo một hệ thống thần thánh khác có uy lực hơn hệ thống cũ, chứng tỏ vì
nó là của những người ngoại quốc giàu có, sang trọng kia. Theo đạo mới là
đổi xác thân, như câu hỏi khi Rửa tội: “Congno muon bau tlom laom
Hoalaom chiam?” (Con nhỏ muốn vào trong lòng Hoà Lan chăng?) W.
Dampier (1688) đến Phố Hiến, nhận định rằng các linh mục nơi đây chỉ
làm việc chuyển tiếp thần tượng cũ của dân chúng qua các linh vật, ảnh
thánh của Giáo hội La Mã mà không đưa đến cho họ đức tin căn bản về
Thiên chúa đúng như ý định lí tưởng về cải giáo. Từ sự phản bác đó,
Dampier mới nhận thấy người theo đạo là theo tiếng chuông leng keng phát
gạo vào lúc giáp hạt, và theo ông, cả những người cải đạo đã biết lần tràng
hạt hay mang ảnh thánh, sẽ hờ hững ngay khi nhìn thấy ruộng đồng tốt
tươi, sẽ không còn là con chiên như khi các linh mục ban phát đồ ăn thức
uống cho họ trong cơn đói rách.
Ngoài sự xung đột tín ngưỡng, nhà nước Trịnh Lê còn không nhiệt
tình với thương nhân ngoại quốc một phần cũng vì chiến tranh với Đàng
Trong đã chấm dứt từ 1672, triều đình không có nhu cầu thiết yếu về việc
mua súng đạn, hay lấy thế hù dọa đối phương nữa: Năm 1680 Trịnh còn đổi
tơ cho Anh lấy đại bác nhưng năm 1689 khi Anh đưa chào hàng 20 khẩu,
