Không phải ngẫu nhiên mà những nhà giàu đã xuất hiện vào thời
gian sau lúc thi hành phép Bình lệ. Lê Quý Đôn dẫn sách Trung Hoa, kể
chuyện huyền thoại về cảnh tiền đồng nối đuôi nhau với cờ phướn bay suốt
hai tháng từ châu Quỳnh (Hải Nam) đến “đất Giao Chỉ” rồi suy ra sự giàu
có của một số người trong nước lúc đương thời, “vàng bạc tiền thóc kể đến
hàng vạn, vườn đẹp ruộng tốt khắp mọi phương.” Và năm xảy ra chuyện
“tiền bay” thật có ý nghĩa: 1699. Không phải những người này “tay trắng
bỗng nên giàu to.” Sử ghi các năm 1702, 1703 dân đói phiêu tán, dù được
miễn giảm thuế má, lao dịch nhưng đến năm 1708 vẫn chưa ổn định, và
trong thời gian đó thì Nguyễn Thị Thuyết, “Bà Bổi” của Lê Quý Đôn, đã
nhân dịp năm 1703 đói kém, dân đói mà cho vay lấy lãi cùng bán thóc
“mua” ruộng!
Trong những người giàu Lê Quý Đôn kể ra, tất cả đều thuộc tầng
lớp thấp: huyện, (hương) cống, phụ nữ. Người ta còn tìm ra được tên một
phụ nữ khác cũng dâng một số lượng ruộng lớn khiến vua phải lập kho
riêng để chứa thóc thu hoạch. Ông huấn đạo phủ Thiên Quan (Thái Bình)
được lưu danh chỉ nhờ tấm bia (1738) tán tụng công đức của “bà vợ chính”
mà thôi. Chúng ta không rõ những “Bà” này có lợi dụng được tình hình
giao thương phát triển của thời đại với người Âu đến lập nghiệp hay không,
bởi vì tài liệu không nói đến. Nhưng với tính cách tần tảo của phụ nữ
thường được ca tụng, như Bà Bổi được ghi trong bia 1720 là “nhà nghèo,
chí thú làm ăn” thì tuy không thấy tổ chức buôn bán của các Bà, ta cũng có
thể nghĩ rằng họ đã gián tiếp hưởng lợi từ tình hình đó. Thêm nữa, những
người giàu có cũng đều là dân Hải Dương, Sơn Nam Hạ, thuộc vùng đông,
đông nam tích chứa của cải nhiều nhất nước. Đất ruộng của Sơn Nam Hạ
có tác dụng trong chính sách quân điền đã được Phan Huy Chú nói đến.
Các báo cáo của Lê Trọng Thứ 1742, Lê Quý Đôn 1774 cho thấy ruộng ẩn
lậu vào tay cường hào địa phương rất nhiều. Khi quân Nguyễn chiếm bảy
huyện ở Nghệ An được nhiều người Đàng Ngoài hưởng ứng thì một dân
nội ứng đoan quyết rằng Hải Dương mà không nộp thuế thì chính quyền
Trịnh đổ ngay. Chính Trịnh Doanh trong những lần khốn khó bình định
