hào trưởng, thủ lãnh địa phương, nên không thể nào đi sâu sát từng mảnh
đất riêng rẽ được. Với thời gian, Trần Hồ cũng đã mon men vào ruộng tư
khi cho lập thuế đinh đánh luỹ tiến theo số ruộng thủ đắc. Phép quân điền
đời Lê sơ thay thế sự quản lí thông qua tầng lớp hào trưởng lúc bày đã tàn
tạ, bằng việc ban cấp, chia cắt cho một hệ thống quan chức, xã dân, đưa
quyền bính trung ương đến tầng lớp thấp trong xã hội. Và tình hình chung
là quản lí một số lượng lớn ruộng đất, tất cả gom góp lại theo nguyên tắc
“đất trong thiên hạ là đất của vua,” không tranh cãi. Nhưng khi quân quyền
suy yếu, thế phân tranh kéo dài thì sự thủ đắc chiếm đoạt lâu dài của cá
nhân trở thành đương nhiên, vượt ra ngoài vòng quản lí của nhà nước. Thời
Trung hưng, như đã thấy, Trịnh cứ nhắc lại, lập các lệnh “theo thời bình,”
như của thời Hồng Đức nhưng rõ ràng không thể hồi phục quyền lực như
trước kia nên ruộng đất cứ vuột khỏi tay chính quyền càng lúc càng nhiều.
Phép Bình lệ chủ yếu nhắm vào phần ruộng đất, dân chúng của nhà
nước quản lí, căn bản của chính sách chung vẫn còn đó, những cải cách lẻ
tẻ chỉ gây thêm phiền nhiễu mà nhà nước vẫn không thu được tiền của về
trung ương. Thời gian 12 năm giữa hai kì kiểm kê / duyệt tuyển là thời kì
“vô chính phủ” để hỗn loạn thành hình khó cứu chữa. Năm 1711 có lệnh
cấm các nhà “quyền quý, hào phú” thiết lập các trang trại, nghĩa là những
nơi không những mang mầm mống cát cứ mà còn tách rời quyền lực trung
ương trên đất ruộng, trên dân đinh chịu sưu dịch nữa. Đã có những điều
chỉnh phép Bình lệ từ năm 1716, 1719 chia đều thuế khoá và lực dịch
không phải chỉ nhắm vào tình trạng đinh suất mà còn nhằm vào sự thủ đắc
điền thổ được đo đạc lại. Chính quyền biết rằng đã để lọt ra ngoài phần
ruộng đất tư càng lúc càng lớn rộng theo với đà rối loạn xã hội thuận tiện
cho việc đầu cơ. Đồng thời, lợi tức từ sự phát triển thương mại mang thêm
giá trị cho hàng nội đã vào tay một số người để họ chuyển sang đầu tư vào
ruộng đất theo với tâm thức chung của thời đại. Do đó, nhận xét năm 1723
về “những kẻ ruộng đất liền bờ… đều là hạng người được miễn trừ, không
phải đóng góp,” đã dẫn đến việc đánh thuế ruộng tư năm 1728 tuy rằng
cũng lại có những quyết định điều chỉnh thụt thò như đã nói.
