vùng nổi dậy ở đông nam, cũng phải thừa nhận mục đích là để chiếm lại
vùng “nhân dân đông đúc, sản vật phong phú… là đất Quan Trung, Hà Nội
của nước nhà.”
Ở đây cũng là cửa ngõ ra vào của thương thuyền ngoại quốc theo
một tuyến sông được gọi chung là La Rivière de Tonquin từ một cửa sông
Thái Bình đến tiền cảng Đò Mè / Domea lên Phố Hiến trước khi đến Kẻ
Chợ / Đông Kinh. Theo chính sách tách biệt với thương nhân phương Tây,
triều đình Lê Trịnh đã để cho người Hà Lan lập thương điếm ở Kinh thành
(1637, đóng năm 1663 rồi mở 1665), ở ti Hiến sát Sơn Nam Hạ thành tên
Phố Hiến nổi danh ở Đàng Ngoài, như Hội An so với Đàng Trong. Người
Anh cũng vào Kẻ Chợ mở thương điếm năm 1683. Tình hình buôn bán thật
ra không suôn sẻ như người ta mong tưởng vì sự cạnh tranh giữa các công
ti cùng mang tên Đông Ấn nhưng có cái đuôi theo quốc gia xuất phát: Hà
Lan, Anh, Pháp. Họ cũng lại than phiền về sự hạch sách, đòi hối lộ của các
bà phi, của quan quyền bản xứ tuy thật ra cũng nhờ đó họ vượt qua được
những ngăn cấm, ví dụ với lệnh cấm lấy người nước ngoài mà một nhân
viên Hà Lan trưởng chi điếm Kẻ Chợ (1663) đã có vợ Việt sinh ra người
con lai Samuel Baron làm việc cho Anh năm 1672, trông coi thương điếm ở
Phố Hiến năm 1678. Bà “me Tây” đầu tiên kia không phải thuộc dòng thấp
kém vì từng đi ngoài đường với áo tía, thứ màu riêng dành cho công hầu,
vương tước trong lệnh 1661 – sắc áo thấy cả trên mình Trịnh Cương khi
nhún nhường không nghe lời nịnh thần xin chúa mặc áo vàng! Và bà ta
cũng chỉ là một trong những người khác, thay các thương nhân ngoại quốc,
trụ tại chỗ, lẻ tẻ tung tiền gom mua hàng rẻ chỉ vì dân chúng nghèo đói
không đủ khả năng sản xuất nhiều, phải vay mượn, chịu đựng sự bắt chẹt
của các me-Tây này, làm giàu cho họ theo nhiều cách. Làm “vợ” người thì
cũng có thứ bậc, thấp nhất là những người trong các làng “nấm” hợp rồi
tan, bám theo chỗ đậu của thương thuyền, như ngôi “làng” phía thượng lưu
Đò Mè, ở đấy người ta dựng nhà cấp thời để xin xỏ, buôn bán lặt vặt, cho
thuê phòng, thuê người…
