năm 1682, cây mè vào đầu thế kỉ XVIII) đã đi vào Việt Nam, riêng rẽ đến
hai vùng có hai chính quyền khác nhau nên mới mang hai tên khác nhau. Ở
Đàng Trong, một loại được gọi là cây/trái “bắp” chắc là theo hình tượng cơ
bắp của con người. Còn ở Đàng Ngoài thì chữ “ngô” lại cho thấy gốc gác
địa phương chuyển dẫn trực tiếp: Đó là từ Trung Quốc, nơi có Ngô Vương
Chu Nguyên Chương, trước khi trở thành người sáng nghiệp nhà Minh, đã
gây ra sự nghiệp “bình Ngô” của triều đại đương thời. Lại cũng có thể tiếp
tục trong tiềm thức, là nước Ngô (Việt) xa xưa mà người Việt in trí nhiều
hơn với những truyện kể về Tây Thi, Phạm Lãi, hay nước Đông Ngô thời
Tam Quốc tràn đầy trong tiểu thuyết dễ gợi nhớ… Truyền thuyết về việc
nhập giống ngô vào Đàng Ngoài qua chuyện ông sứ thần giấu hạt trong lỗ
đít (nên ngô không được dùng cho cúng tế) chứng tỏ sự chuyển tiếp không
được suôn sẻ – không hẳn vì lí do chính trị, vì sự ngăn cấm của quan lại
Trung Hoa mà có thể vì thành kiến khó chấp nhận cái mới của người Việt.
Dù sao thì dân Việt ở thế kỉ XVIII cũng được thấy thêm một loại
cây lương thực ngắn hạn, quan trọng ngang tầm lúa – loại “lúa ngô”, không
phải dầm chân trong nước mà vẫn phát triển qua những tháng không mưa,
để được trồng trên những vùng đất cao, chỉ cần một chừng mực tưới tiêu.
Sự thuận lợi đó nổi bật trên vùng trung du, rừng núi phía Bắc, hẳn là có tác
dụng tích cực hơn đối với các tập đoàn thiểu số nơi này mà ta không mong
gì được ghi nhận trong sách vở. Tóm lại, người dân thấy một vật phẩm cứu
đói thần kì trong thế kỉ XVIII và các thế kỉ sau mà sử quan lại bỏ qua, để
lâu ngày sự quen thuộc sẽ trở thành bình thường – tầm thường nếu có ai gợi
lên, nhắc tới. Còn hai loại cây hạt dầu kia hẳn đã giúp người nông dân khốn
khổ Đàng Ngoài chịu đựng thêm qua những ngày mùa đông giá buốt, đói
lạnh.
Chúng ta không rõ những người dân Đò Mè / “thành phố Domea”
trồng rau cải cho người Hà Lan trú ngụ ở đấy, có truyền đạt gì cho vùng
trung châu hay không. Chỉ biết cây thuốc lá, mà Lê Quý Đôn biết gốc gác
từ Philippin: “tạm-ba-cô,” thấy ở nam Trung Hoa, đến Đàng Ngoài qua ngả
Lào (1660) được “quan, dân, đàn bà con gái đua nhau hút,” khiến cho hai
