Khản / Nguyễn Lệ (1784). Những mâu thuẫn địa phương sâu sắc vẫn còn
thể hiện qua những dịp biến động lớn dù rằng nhiều trăm năm đã trôi qua.
Những đổi thay đồng thời với biến loạn
Những thông tin về tình trạng nổi dậy, mất an ninh xã hội lúc nào
cũng vẫn thường được ghi chép, không cứ gì phải đợi đến ngày nay với kĩ
thuật tinh vi nhanh nhạy, với quan điểm “chống phong kiến áp bức.” Vì cứ
theo đà lôi cuốn của định kiến mà khi sử quan Nguyễn chép hai sự kiện
“không mưa,” “được mùa” của năm 1728 có vẻ trái ngược nhau liền bị Tự
Đức gằn giọng. Thật ra thì không ai khác hơn dân chúng cảm thấy tình hình
như thế nào để than vãn hoặc hưởng thụ trong cuộc sống ngắn ngủi của họ.
Vì sự tồn vong của chính mình, Trịnh cũng phải có các biện pháp cứu chữa:
chẩn cấp cho dân đói, tha thuế, lực dịch, phủ dụ cho dân yên ổn làm ăn.
Cho nên ngay dưới đời Trịnh Giang, giữa những dòng sử kể về sự truỵ lạc
của Giang, về khổ nạn dân chúng phục dịch, ta vẫn thấy sử quan chen vào
những dòng ngắn ngủi “Lúc ấy nhân trong nước thái bình…” Đói rét tuy có
thể là nhân hoạ nhưng vẫn là do thiên tai mà khả năng con người đương
thời không chế ngự được. Người dân vốn quen sống chịu đựng, nhẫn nhịn
lại phụ thuộc vào sự tuần hoàn thiếu/đủ của chỉ một mùa, một năm ngắn
ngủi nên “đói” đó rồi lại “no” đó là chuyện bình thường. Lại có những sự
kiện đổi thay thật quan trọng nhưng sử quan ở tầng lớp trên không quan
tâm tới nên để chúng, hoặc chìm lấp đi hoặc lạc vào những loại “chuyện
kể” lệch hướng. Ví dụ trường hợp nhập khẩu một loạt các loại cây mới: bí
đỏ, bí rợ / bí ngô, mè/vừng, đậu phồng / lạc, và cây bắp/ngô vào Đại Việt.
Trước hết, ngày nay còn có hai từ khác nhau dành cho mỗi loại cây
lương thực này, có thứ vốn từ gốc châu Mĩ, chắc chắn là khởi đầu xa qua
những thương nhân Tây phương, (đậu phộng có dấu vết vào Trung Hoa
