thức của cơ cấu quyền lực đó, cần thiết đến nỗi sau khi bãi bỏ ba năm sau
lại phải tiếp tục năm 1765.
Thiếu tiền nhưng thực tế lại cần phải có sự lựa chọn. Dù có quân
phù trợ, hương binh, chí nguyện binh, thực sự đặt vệ binh ở Tứ trấn nhưng
rốt lại vẫn không thể lơ là với quân Ưu binh cốt cán. Ngay cả khi thấy
chiến trận ở vùng sông nước cần thành lập quân thuỷ, người ta vẫn đặt Ưu
binh chen vào làm nòng cốt. Cho nên dù các nơi khác còn giặc, chỉ mới dẹp
xong Ngân Già, Ninh Xá, triều đình vẫn phải tính việc thưởng công, thế là
Ưu binh nhân dịp đòi quyền lợi, đòi được tính thêm quan tước ngoài lượng
ruộng được chia phần. Lại cũng như lần trước xa, họ không thấy thoả mãn
nên kéo nhau đi đốt nhà Tham tụng Nguyễn Quý Cảnh, lùng tìm người để
giết (1741).
Sử quan Nguyễn cho rẳng: “Ưu binh kiêu ngạo, hung hãn đã thành
thói quen, không thể nào kềm hãm được.” Không thể nào kềm họ được
nhưng chính họ cũng chỉ là một lực lương quấy đảo không đủ sức lật đổ
triều đình như chúng ta lại thấy họ xuất hiện lần nữa trên chính trường vào
hồi tranh chấp cuối đời (1783-84) với hành động hung bạo hơn: phế chúa,
lập vua. Bản chất họ là một tầng lớp tay sai, đứng trên dân thường một bực
vì có ruộng ở mực ưu đãi, lương trên cả lính Nhất binh, nhưng họ cũng phải
nạp “tiền vọng” cho triều đình khi được/bị tuyển mộ, tiền đó hẳn là xén vào
số lương lính của họ. Lại thêm những quy định phải nạp tiền vọng “và các
tiền khác (?)” khi muốn vào những vị trí hầu cận cao hơn. Cho nên dù là
Ưu binh, vẫn có lính trốn. Quyền lợi nhiều có vẻ là ở những cấp bậc chỉ
huy Cơ, Đội của họ theo lối quy định cấp chung cả (một/nhiều) xã cho đơn
vị để lấy lương mà lại đã có định lượng cho từng người một – phần thừa ra
hẳn thuộc về những người chỉ huy. Cuộc biến loạn năm 1741 đòi thưởng
quan tước theo số dân của xã là để làm tăng phần thưởng, nhưng cũng chỉ
sẽ về tay những người chỉ huy. Lính trơn vẫn bị gạt ra bên ngoài. Vì thế
chúa Trịnh tuy gặp khó khăn vẫn trấn áp được Ưu binh, còn các ông quan
triều, nếu không trốn chạy vào phủ chúa để khỏi bị giết thì lại núp sau lực
lượng địa phương bị bạc đãi hơn: lính Tứ trấn, như trường hợp Nguyễn
