hoảng loạn để rơi vương vãi trên đường các tài liệu mật, các hồ sơ, những
cô gái trẻ sau khi khóc cho phải lẽ vào ngày Đình chiến thì giờ đây lại giải
khuây cùng quân Đức. “Thế mà rồi sẽ chẳng có ai biết được điều này đâu,
rồi xung quanh chuyện này sẽ có một sự đồng lòng dối trá đến mức người
ta lại còn dựng nó lên thành một trang vinh quang của Lịch sử Pháp nữa ấy
chứ. Người ta sẽ gắng sức vô ích để tim cho được những hành động tận tụy,
anh hùng. Trời ạ! Những điều mà chính mình đây, mình đã thấy! Những
cánh cửa đóng kín mà người ta cứ uổng công gõ vào để xin một cốc nước,
và những người tị nạn đi cướp bóc các ngôi nhà; khắp nơi, từ trên xuống
dưới, hỗn loạn, hèn nhát, phù phiếm, ngu dốt! A! Chúng ta tốt đẹp thật!”
Tuy vậy cậu vẫn mấp máy môi đọc theo kinh nhật tụng, trái tim nặng nề
và rắn đanh lại đến mức làm cho cậu phát đau về thể chất. Nhiều lần cậu
buông ra một tiếng thở dài khàn khàn khiến cho mẹ cậu phải lo lắng. Bà
quay về phía cậu, đôi mắt đẫm lệ của bà ánh lên qua tấm mạng tang. Bà thì
thầm:
- Con không đau ốm đấy chứ?
- Không, mẹ ạ, - cậu vừa trả lời vừa nhìn bà vời vẻ lạnh lùng mà cậu tự
trách mình nhưng không thể khắc phục nổi.
Cậu phán xét những người thân của mình với một sự cay đắng và nghiêm
khắc đau đớn; cậu không đưa ra những lời chê trách riêng biệt; cậu gộp tất
cả vào chung trong mình dưới dạng những hình ảnh dữ dội và ngắn ngủi:
cha cậu gọi nền cộng hòa là “cái chế độ thối nát ấy...”; cũng chính buổi tối
hôm đó, ở nhà, bữa ăn tối dọn ra cho hai mươi tư người, với những chiếc
khăn trải bàn đẹp nhất, món pa tê gan ngỗng tuyệt ngon, những loại rượu
quý để mừng một cựu bộ trưởng có khả năng sẽ lại trở thành bộ trưởng và
là người mà ông Péricand đang muốn cầu cạnh. (Ôi! Cặp môi của mẹ cậu
cứ cong tớn lên: “Ngài Chủ tịch quý mến...”) Những chiếc xe chất đầy vải
vóc và đồ bạc đến muốn nổ tung ra, mắc kẹt trong đám người chạy loạn và
mẹ cậu, chỉ vào đám đàn bà và trẻ con đi bộ với một vài bộ quần áo được
buộc túm lại trong một tấm khăn vuông, nói: “Nhìn xem thằng bé dễ
thương chưa. Cứ nghĩ là chúng ta cũng có thể rơi vào hoàn cảnh như những
người khốn khổ này!” Những kẻ đạo đức giả! Những kẻ giả nhân giả
