nghĩa! Và chính cậu nữa, cậu đến đây làm gì? Trái tim đầy phẫn nộ và căm
ghét, cậu làm ra vẻ đang cầu nguyện cho Philippe! Nhưng Philippe đã...
Trời ơi! Philippe, anh yêu quý của em! Cậu thì thầm, và cứ như là những
lời nói ấy đã có một quyền lực thần thánh làm nguôi dịu, trái tim đang thắt
lại của cậu trở nên thư giãn, những giọt nước mắt nóng hổi tới tấp tuôn ra.
Những ý nghĩ dịu dàng, tha thứ, thấm vào trong cậu. Nó không xuất phát từ
cậu mà từ bên ngoài, như là có một người bạn đã ghé tai cậu, thầm thì:
“Một gia đình, một dòng giống đã sản sinh ra Philippe thì không thể tồi tệ
được. Bạn nghiêm khắc quá, bạn chỉ thấy những sự kiện bên ngoài, bạn
không biết các tâm hồn. Cái xấu trông lồ lộ, nó thiêu đốt, nó thỏa mãn phơi
bày trước mọi con mắt. Chỉ có duy nhất một người là đếm được những hy
sinh, đo được máu đã đổ ra cùng nước mắt.” Cậu nhìn phiến đá cẩm thạch
có khắc tên những người chết trong chiến tranh... cuộc chiến tranh trước
đây. Giữa những cái tên đó có những Craquant và những Péricand, các chú
bác, các anh em họ mà cậu chưa từng biết, những đứa trẻ xấp xỉ tuổi cậu, bị
giết chết ở Somme, ở Flandres, ở Verdun, bị giết chết hai lần vì họ đã chết
vô ích. Dần dần, từ sự hỗn độn này, từ những tình cảm mâu thuẫn này, nảy
sinh ra một điều lạ thường, một sự viên mãn cay đắng. Cậu đã thu nhận
được một kinh nghiệm phong phú; cậu biết, và không phải là biết bằng một
cách trừu tượng, sách vở nữa, mà là bằng trái tim mình đang đập thật dữ
dội, bằng đôi tay mình đã bị trầy xước khi trợ giúp cuộc phòng thủ cầu
Moulins, bằng đôi môi mình đã từng mơn trớn một phụ nữ trong lúc quân
Đức ăn mừng chiến thắng. Cậu đã biết những từ này có ý nghĩa gì: nguy
hiểm, dũng cảm, sợ hãi, tình yêu... Phải, chính là tình yêu... Giờ đây cậu tự
cảm thấy mình thật mạnh mẽ, và thật tự tin. Cậu sẽ không bao giờ nhìn
bằng mắt của người khác nữa, và những gì mà từ nay cậu yêu thương và tin
tưởng, thì cũng là cho chính cậu chứ không phải do được gợi ý bởi người
khác. Chậm rãi, cậu chắp tay lại, cúi đầu, và rốt cuộc, cầu nguyện.
Buổi lễ kết thúc. Trên sân trước nhà thờ mọi người vây quanh cậu, ôm
hôn cậu, chúc mừng mẹ cậu.
- Thằng bé vẫn có cặp má phính nhỉ, - các bà nói. - Sau bao nhiêu vất
vả, nó chẳng gầy đi là mấy, nó chẳng thay đổi gì. Cái thằng bé Hubert quý
