ở một trạng thái tinh thần đặc biệt, ông không cho bản thân mình là quan
trọng lắm; trong mắt ông, ông không phải là thứ tạo vật hiếm hoi và không
thể thay thế được như cánh đàn ông vẫn quan niệm khi nghĩ về bản thân
mình. Đối với những người đồng cam cộng khổ cùng ông, ông cảm thấy
thương xót, nhưng đó là một tình cảm tỉnh táo và lạnh lùng. Dù sao đi nữa,
những cuộc di tản lớn như vậy của con người dường như đều bị các quy
luật tự nhiên điều khiển, ông nghĩ. Hẳn là những cuộc thuyên chuyển định
kỳ ồ ạt là cần cho dân chúng cũng như việc chuyển đổi bãi chăn thả là cần
cho bầy súc vật. Ông tìm thấy ở đó một sự an ủi kỳ cục. Những người xung
quanh ông cho rằng sự rủi ro cứ đặc biệt bám riết theo họ, theo thế hệ khốn
khổ của họ; nhưng ông, ông nhớ rằng những cuộc di tản thì thời nào cũng
có. Biết bao nhiêu người đã ngã xuống trên mảnh đất này (cũng như trên tất
cả những mảnh đất khác của thế giới) với máu hòa nước mắt, khi họ chạy
trốn kẻ địch, để lại những thành phố bốc lửa, ôm chặt con cái của mình
trước ngực: chẳng có một ai đã từng cảm thông nghĩ đến những người chết
nhiều không kể xiết ấy. Trong mắt những hậu duệ của họ, họ cũng chẳng
quan trọng hơn lũ gà bị cắt cổ. Ông hình dung thấy những bóng người kêu
than ấy đứng dậy trên đường, nghiêng về phía ông, thì thầm vào tai ông:
- Chúng ta đã biết tất cả những thứ này trước ngươi. Tại sao ngươi lại có
thể sung sướng hơn chúng ta cơ chứ?
Một bà to béo, bên cạnh ông, rên rỉ:
- Chưa từng bao giờ có những chuyện khủng khiếp như thế này!
- Có chứ, có chứ bà ơi, - ông nhẹ nhàng trả lời.
Họ đi được ba ngày thì thấy những trung đoàn đầu tiên thua chạy. Niềm
tin được củng cố vững chắc trong lòng dân Pháp đến nỗi khi nhìn thấy quân
lính, những người đi lánh nạn cứ tưởng rằng họ sắp giao chiến, rằng Bộ Chỉ
huy Tối cao đã ban lệnh quy tụ các lực lượng vũ trang còn nguyên vẹn như
vậy ra mặt trận, bằng cách đi thành từng toán nhỏ, qua những con đường
quanh co. Niềm hy vọng này nâng đỡ họ. Quân lính không tỏ ra nhiều lời.
Hầu như tất cả đều rầu rĩ và trầm tư. Một vài người ngủ trong góc xe tải.
Những chiếc xe tăng nặng nề tiến trong cát bụi, được ngụy trang bằng
