BẢO ĐẠI, HAY LÀ NHỮNG NGÀY CUỐI CÙNG CỦA VƯƠNG QUỐC AN NAM - Trang 64

Cùng thời gian đó, khắp nơi nổi dậy phò vua giúp nước. Quân Pháp bị tiêu hao,
chết nhiều, cách Huế vài chục cây số. Tàn sát, chết chóc. Lần này có cả trên hai
vạn tín đồ công giáo bị cáo buộc giúp đỡ kẻ xâm lược thuộc địa. Phong trào Cần
Vương của sĩ phu bắt đầu.
Theo truyền thống từ ngàn xưa, nho sĩ trí thức là rường cột của chính quyền. Họ
học viết chữ nho bao hàm luân lý, văn chương và nhiều khái niệm thực tiễn. Ở
nước An Nam xưa, một vương quốc tinh tế và thông thái, sức mạnh là ở trí tuệ
và văn hoá. Đất nước đáng thương, xanh xao, nhợt nhạt, bị làm nhục đang được
tầng lớp nho sĩ trí thức và quan lại nỗ lực thức tỉnh trong lúc Hàm Nghi và quan
quân đi theo cố thoát khỏi sự truy đuổi của quân lính thuộc địa. Phong trào cần
vương của sĩ phu kéo dài gần mười năm. Mười năm "bình định" với các trận
giao chiến, xử giảo, tống giam vào nhà tù khổ sai nổi tiếng khủng khiếp ở đảo
Côn Lôn.
Cuộc "xuất bôn" của Hàm Nghi nhanh chóng trở thành nỗi thống khổ. Quan
quân mệt mỏi, kiệt sức. Nhiều người nhiễm bệnh sốt rét, dịch tả. Hết đường cái
và đường mòn, quan quân phải rẽ lá vạch đường mà đi trong rừng rậm. Con số
những người trung thành giảm dần. Từng đoàn người không chịu nổi gian khổ
bỏ về Huế đầu hàng.
Đói khát, kiệt sức, vua, nhất là hai quan phụ chính luôn luôn ở bên để khuyên
nhủ và giữ vai trò quyết định, bỏ ý định lên phía Bắc và rẽ đường về phía tây
tìm nơi ẩn náu ở một vùng còn trung thành với triều đình. Ở đó, trong một vùng
đồi núi và nhiều sông, suối, quan quân yếu sức dần, triển vọng thắng lợi ngày
càng xa. Quân Pháp cơ hồ đuổi kịp đến nơi. Họ chỉ thấy những xóm làng hoang
vắng. Giếng bị lấp đầy, các kho lúa trống rỗng. Nhà vua được một toán dân
miền núi giúp sức đã đánh thắng được vài trận. Nhiều viên chỉ huy nổi tiếng
trong đó có đại uý Hugo của tướng De Courcy bị thiệt mạng trong một cuộc
giao chiến. Nhiều cánh quân phái đi truy kích phải quay về. Vua và quan phụ
chính tưởng đã đến lúc thay đổi được chiều hướng phát triển của lịch sử. Được
tin thắng trận cổ vũ, phong trào Cần vương của sĩ phu cả nước lại rộ lên. Nhiều
thanh niên gia nhập quân đội trung thành với triều đình. Lần đầu, quân Pháp bị
dồn vào tình thế khốn quẫn.
Nhưng thắng lợi quá ngắn ngủi. Một cánh quân mới được phái đến đã xông vào
chỗ vua trú ẩn, suýt nữa thì bắt được. Quan quân triều đình lại một phen nữa bị