BIẾT NGƯỜI - Trang 149

nhau rồi bảo họ xếp thành loại, thành hạng.
Có thể nhận xét về óc hợp đoàn bằng thí nghiệm sau đây: Bắt đương nhân thuật
lại một việc, một biến cố nào đó mà họ đã chứng kiến và chúng ta cũng biết rõ.
Nếu họ thuật lại một cách không sai chạy, không thêm bớt chúng ta sẽ biết mực
độ lòng thành thực của họ đến đâu.
Có thể đo lường cảm xúc tính một cách khá chắc chắn. Sức điện trở của làn da
bị thay đổi ngay khi người ta xúc động. Nếu không sẵn có những máy đo lường
cảm xúc, chúng ta cũng có thể quan sát những phản ứng của đương nhân bằng
cách đột nhiên đặt họ vào những tình trạng nguy biến, thí dụ thình lình để rơi
một món đồ kề bên họ hoặc tình cờ đốt một cây pháo.
Muốn quan sát về hoạt động tính chúng ta có thể bảo họ làm một công việc tầm
thường nào đó, rồi xem các họ thực hiện nhanh hay chậm.
Thí nghiệm về lòng nhân hơi khó, tuy thế chúng ta có thể nghĩ ra một trắc
nghiệm hơi tế nhị về đức liêm khiết (mà đức liêm khiết là dấu hiệu của lòng
nhân). Trắc nghiệm ấy như thế này: Lập một bảng kê nhiều hành vi khác nhau,
từ những tội ác đến những việc thiện, qua những hành vi gần vượt qua mức liêm
khiết. Thí dụ: giết người vì muốn cướp của hoặc vì tình yêu, căn cắp vì tham
lam, ăn cắp vì thích xa hoa, gian lận quan thuế, ăn cắp của chủ, nói gian dối, cứu
người bị nạn v.v… Phải kể ít ra 30 hoặc 40 hành vi khác nhau. Sau đó chúng ta
sẽ bảo đương nhân xếp hạng những hành vi ấy theo một trật tự nhất định. Đứng
đầu những hành vì hợp với đứng liêm khiết và đi dần xuống dưới, những hành
vi kém liêm khiết, thiếu hẳn liêm khiết. Ngoài ra bảo họ phân định ranh giới
những hành vi liêm khiết và những hành vi gian trá.
Cũng có thể dò xét lòng nhân bằng cách bảo đương nhân nói về gia thế, về vợ
con, gia đình của họ v.v…
Muốn đo lường bẩm chất tham muốn, chúng ta phải khéo gợi chuyện và hướng
câu chuyện về những nỗi khó khăn của đời sống, về việc ăn tiêu, về tiền bạc, về
danh vọng v.v…
Có thể dùng một vài trắc nghiệm để dò xét về những thứ tính tình pha trộn, thí
dụ tính ân cần, hay giúp đỡ người (lòng nhân + hoạt động tính), tính nhã nhặn
(lòng nhân + óc hợp đoàn).
Chúng ta cũng nhận thấy điều này: đối với những bẩm chất biểu hiện một cách
phát động như hoạt động tính và cảm xúc tính hoặc đối với những bẩm chất có