Ảnh hưởng của hoàn cảnh:
Nhưng chúng ta hãy để qua bên vấn đề của tạo vật tính vốn thiện hay không
thiện, để xét về ảnh hưởng của hoàn cảnh đối với con người.
Cái hoàn cảnh mà chúng ta đang sống rất là phức tạp, nó thường biến đổi là luôn
luôn tiến hóa. Hiện giờ rất hiếm người sinh trưởng, sống và chết ở một nơi. Sự
phát triển của các phương tiện giao thông, sự thâu hẹp của quả địa cầu bởi cơ
giới làm cho con người hiện giờ nhiều dịp sống trong nhiều hoàn cảnh khác
nhau.
Chúng ta còn nói đến quê hương, xứ sở nhưng hiện giờ có mấy ai còn nghĩ đến
“lũy tre xanh” của làng mình. Vì chức nghiệp, vì sự xê dịch, vì sự du lịch, vì
những bước thăng trầm của cơ nghiệp, hoàn cảnh sinh sống chúng ta có thể thay
đổi luôn.
Vấn đề cá tính tập thành vì thế rất phức tạp. Chúng ta bao giờ cũng tránh nhọc
nhằn, sợ đau khổ. Do bản năng, chúng ta tự nhiên biết tìm cách thích ứng với
hoàn cảnh để sống một cách tiện nghi. Do đó nảy sinh cái tính tập thành nó luôn
luôn thay đổi, suốt đời chúng ta tùy theo những biến cố chúng ta đã trải qua.Cá
tính thiên nhiên chúng ta vẫn không thay đổi, song cá tính tập thành nó bao phủ
trên cá tính thiên nhiên ấy có thể ngăn trở hoặc đốc xuất những biểu hiện của cá
tính thiên nhiên tùy trường hợp.
Càng ít chịu ảnh hưởng của hoàn cảnh, cá tính thiên nhiên chúng ta càng giữ lại
được cái trạng thái nguyên khởi của nó. Những người sống trong đồng bái xa thị
thành hoặc trên rừng núi ít khi chung đụng với xã hội mà được có một cá tính
tập thành là do chính họ tạo nên (tự giáo dục) bởi thế nó gần giống với cá tính
thiên nhiên. Do đó tính tình của họ thường có tính cách độc đoán (vì thế có một
số nhà văn thích nghiên cứu về hạng người ở đồng bái ấy như Balzac, Zola,
Pérochon, Jean Giono v.v…), như chúng ta sẽ thấy sau đây, bởi cá tính tập thành
đóng một vai trò san bằng, nó bào gọt bớt những góc cạnh.
Ở tuổi thơ, cá tính tập thành dường như không có, trẻ con chịu ảnh hưởng của cá
tính thiên nhiên. Vì thế trong tâm lý học, việc nghiên cứu tâm lý trẻ con rất quan
trọng. Xét qua cái thái độ hoặc lối xử sự của một người lúc họ còn thơ ấu, chúng
