BIẾT NGƯỜI - Trang 45

theo, do đó chúng ta có cảm tưởng rằng mình được có “tự do ý chí” phần nào,
song thực ra có lẽ đó chỉ là một ảo tưởng.
Nhưng, chúng ta có thể xét về trách nhiệm của một hành vi dưới một góc cạnh
khác. Về phượng diện xã hội một hành vi có thể bị trừng trị khi mà nó làm hại
cho đoàn thể và khi người đã có hành vi ấy có ý thức rõ rệt là nó có phương hại.
Và sự trừng phạt, theo quan niệm ấy không có nghĩa là trừng trị một hành vi
nghịch với luân lý xã hội hoặc luân lý của Thượng Đế mà là một lối phản ứng
để bảo vệ xã hội. Thuyết này càng ngày càng chiếm ưu thắng trong việc pháp
chế. Và lịch sử của trừng phạt như người ta nói, chỉ là những bãi miễn liên tiếp.
Dù sao sự phân định giới hạn trách nhiệm vẫn còn là một bài toán khó giải cho
các quan tòa nhất là cho những y sĩ giám định luôn luôn phải giải quyết những
vụ án.
Sự quan trọng của cá tính thiên nhiên là ở tính cách ổn định, vững chãi của nó
và cũng bởi nó đã bắt nguồn từ huyết thống tổ tiên chúng ta, trước khi chúng ta
sinh ra từ lâu. Nó được kết thành bởi một sự phát triển chậm chạp mà chúng ta
chưa biết rõ, còn cá tính tập thành thì mới thành lập sau khi chúng ta ra đời và
luôn luôn thay đổi.
Khi một người nào đó nói “tôi thay đổi rất nhiều”, chúng ta chớ nên tin họ bằng
lời. Vì thực ra chỉ có cá tính tập thành của họ bị đổi thay do những biến cố, còn
cá tính thiên nhiên của họ vẫn không thay đổi. Sự thay đổi của cá tính tập thành
là việc thường xảy ra trong đời người, từ lúc xuân xanh đến tuổi già. Một vài
biến cố phi phường có thể làm nổi bật sự biến đổi của cá tính. Sự sụp đổ một cơ
nghiệp, một cái tang đau đớn, việc lập nên cơ đồ một cách nhanh chóng v.v…
thường khi là những yếu tố sâu xa có thể thay đổi cá tính.
Nạn chiến tranh, mà bao nhiêu người bị lôi kéo ra khỏi cái hoàn cảnh sinh sống
của họ để bị đặt vào những cảnh sống rất quái đản, cũng đã làm cho cá tính tập
thành của nhiều người biến chuyển rất nhiều.

Trí khôn của loài vật:
Tất cả những nhận xét trên đây giúp chúng ta rọi một ít ánh sáng vào vấn đề hơi
phụ thuộc: vấn đề trí khôn của loài vật.
Đã biết rằng, cá tính chúng ta là do những điều kiện nguyên thủy của sự sống
tạo thành, chúng ta có thể suy ra và cho rằng loại vật cũng có một cá thể, lẽ dĩ