BIẾT NGƯỜI - Trang 43

nhiên chúng ta, còn những hình thức của tâm tính mà sau đây chúng tôi sẽ có
dịp nói đến, là những lối phối hợp thông thường ở con người.
Tình bằng hữu chẳng hạn là một khuynh hướng, một thiện cảm chúng ta có đối
với một người. Vả lại, một người hiền từ và có óc hợp đoàn bao giờ cũng là
người thuần hậu. Tính thuần hậu là một trạng thái tổng quát đối với mọi người.
Chúng ta có tình cảm riêng đối với một người nhưng chúng ta tỏ ra thuần hậu
với mọi người. Một người rất có thể có cảm tình riêng đối với một người nào đó
và tỏ ra khó thương đối với một người khác.

Những đam mê:
Khi những thị hiếu, những khuynh hướng tiến đến một mực độ quá cao, sẽ biến
thành những đam mê.
Khi một thị hiếu trở nên khẩn khiết nó có thể lôi cuốn, bắt buộc một người phải
thỏa mãn nó đến cùng, nếu người ấy không có một óc phán đoán chắc chắn để
vạch cho họ thấy những tai hại của thị hiếu ấy. Quá thích đánh bạc sẽ gây ra sự
mê đánh bạc. Một khuynh hướng quá mạnh thiên về một người sẽ gây ra thứ
tình yêu say đắm.
Sự đam mê ít khi được phát hiện ra một cách đột ngột. Luôn luôn đam mê bắt
đầu ở một thị hiếu hoặc ở một khuynh hướng nó nảy nở hoặc nhanh hoặc chậm.
Cái “tình yêu sét đánh” mà người ta thường nói đến, dù sao cũng rất hiếm.
Người ta thường gặp nó ở những người đa cảm xúc. (Và thường khi người này
rất dễ lầm lạc, trước một cảm xúc quá mạnh, óc phán đoán của họ đâm ra bất
lực). Lắm tiểu thuyết gia và kịch gia đã từng nghiên cứu về sự phát triển của
những mối tình si. Stendhai (văn sĩ Pháp, tác giả quyển “De I’amour”) đã từng
vạch rõ sự tiến triển từ một khuynh hướng đến mối tình si khi ông nói về sự “kết
tinh của tình ái”. Ông đã làm nổi bật cái điểm then chốt mà từ đó một khuynh
hướng biến thành đam mê. Sự “kết tinh” ấy chẳng qua là cái ý thức đam mê về
một biến cố nó vạch rõ cho một người thấy rằng khuynh hướng của mình nó
nồng nhiệt là bao, khi mà trước đó họ không bao giờ ngờ.
Một khuynh hướng nồng nhiệt đối với những việc có tính cách xã hội: quê
hương, tôn giáo, chính trị cũng có thể gây ra những đam mê. Lòng ái quốc có
thể tiến đến mức bài ngoại, lòng mộ đạo có thể đi đến sự cuồn tín v.v…
Các nhà tâm lý học đều nhận thấy điều này: càng gặp trở ngại bao nhiêu, những