Lomonosov đã đưa ra một thí dụ đơn giản về liên tưởng trong cuốn "Tu
từ học" của ông. Theo lời Lomonosov thì liên tưởng "là năng khiếu tinh
thần từ một vật đã thấy, nghĩ ngay đến, một cách tổng quát, những vật khác
có liên quan chặt chẽ với nó, thí dụ: khi trong óc nghĩ đến cái tàu thủy thì ta
tưởng tượng ra cùng một lúc với nó biển, trên đó tàu thủy đi, với biển, -
bão, với bão - sông, với sông - tiếng động ở bờ biển, với bờ biển - những
tảng đá v. v...
Đó là kiểu liên tưởng gọi là liên tưởng "giáo khoa". Thông thường, liên
tưởng phức tạp hơn nhiều lắm.
Tiện đây tôi xin đưa một ví dụ về liên tưởng.
"Lúc này tôi đang viết trong một ngôi nhà nhỏ trên những cồn cát ở vịnh
Riga. Trong phòng bên, một con người vui tính đang đọc to những vần thơ
của mình. Đó là nhà thơ Immermanis, người Latvya. Anh vận chiếc áo len
đan màu đỏ. Tôi đã nhìn thấy một chiếc áo len như thế đã lâu lắm, từ trước
chiến tranh, trên mình nhà đạo diễn Eizenshtein. Tôi gặp Eizenshtein
[13]
trong một phố Alma-Ata. Ông đang cầm một gói sách vừa mới mua.
Sách ông chọn hơi lạ: chỉ dẫn về chơi bóng chuyền, hợp tuyển giáo khoa
lịch sử trung cổ, sách học đại số và cuốn Susima của Novikov Priboy.
- Đạo diễn phải biết đủ thứ. Và tìm cách biểu hiện bằng hình ảnh cho đủ
mọi thứ - Eizenshtein nói.
Tôi hỏi:
- Cho cả những công thức đại số sao?
- Dĩ nhiên! - Eizenshtein trả lời.
