Những hình ảnh về cuộc hành quyết Giuanitô và những chiến hữu của
anh trên Quảng trường Plada Mayo đã khắc sâu trong tâm trí Gôya. Anh sẽ
ghi lại kỷ niệm sâu sắc không thể nào phai mờ được, cho thế hệ mai sau.
Cái cảnh tượng đau lòng về một người mẹ trẻ gầy yếu xanh xao, bế đứa con
nhỏ trên tay mà anh gặp chiều hôm trước trên đường phố, đã làm anh xót
xa về số phận của đất nước. Người mẹ đói, xin hai viên sĩ quan đỏm dáng
qua đường bố thí một mẩu bánh. Một thằng đã dùng đôi chân mang ủng
bóng lộn đạp đá chị ta, còn thằng kia thì nhổ nước bọt vào mặt chị. Quang
cảnh ấy, người đàn bà khốn nạn ấy tiêu biểu cho đất nước Tây Ban Nha
đang bị bóc lột và chà đạp. Anh sẽ ghi lại, vẽ lại tất cả những tình cảnh ấy.
Hàng vạn, hàng triệu người Tây Ban Nha mù chữ, đối với bao nhiêu sách
vở, bao nhiêu dòng chữ in kia, họ chẳng hiểu, chẳng biết được gì, nhưng họ
sẽ xem tranh của anh, xem những cảnh tượng trên kia ghi trên mặt giấy, họ
sẽ hiểu ngay. Họ sẽ chiến đấu dũng cảm ngoan cường hơn để giải phóng
đất nước thoát khỏi ách nô dịch của quân thù. Franxitxcô mỉm cười một
mình khi nghĩ đến những trớ trêu mỉa mai, trái nghịch về số phận. Anh nhớ
lại câu nói của Xanh Ximông (Saint Simon) một nhà văn nước Pháp: “Cây
bút còn mạnh mẽ và nguy hiểm hơn cả cây kiếm”.
Xa xa, những ngọn núi đã mờ đi sau những làn sương tím; con đường
Franxitxcô đang đi ngoằn ngoèo uốn khúc dẫn vào một khu rừng. Anh cảm
thấy mùi thơm ngát của hoa cỏ, và hít sâu không khí trong lành vào lồng
ngực. Nỗi đau đớn vì mất Maria Cayettana đã nguôi lắng. Giờ đây, anh đã
hiểu rõ lời nàng nói trong lần gặp mặt ngắn ngủi, đúng vào buổi tối cuối
cùng trước đêm nàng từ giã cuộc đời. Lúc này anh có cảm giác gần gũi
nàng, hơn cả khi nàng còn sống, và tin chắc rằng ý tưởng của hai người giờ
đây chỉ là một.
Được khích lệ bởi gương chiến đấu của nàng, sống trong tình yêu trong
sáng cùng những kỷ niệm thắm thiết về nàng, anh sẽ dùng cây bút vẽ làm
việc không ngừng để thay đổi số phận đất nước, nâng cao điều kiện sống
con người. Maria Cayettana đã không sống và yêu một cách vô ích. Nàng là
