Bên cạnh những căn nhà ấy, là những vũng ao tù nước cáu đen. Trong
ao người ta rửa chân hay rửa mặt tùy thích, người ta giặt quần áo hay vo gạo
tùy thích. Nước ao còn có khi lại dùng để ăn nữa, vì có nhiều làng không có
giếng ăn. Nếu vạn hạnh có giếng, nước giếng cũng không khác nước ao là
mấy. Trong cái cảnh nên thơ ấy, sống những đứa trẻ xinh xẻo nếu không có
cái bụng ỏng hay mặt mũi nhem nhuốc như vừa ở dưới bùn nhô lên.
Dân quê sống như vậy, hết đời này sang đời khác. Vệ sinh đối với họ,
chẳng khác gì chuyện dưới đất đối với người cung trăng. Nhưng không phải
là vì họ đần độn, ngu muội. Chỉ vì họ không được ai chỉ bảo cho họ đó thôi.
Ừ, ai là người nói cho dân quê biết đến các phương pháp phòng ngừa
bệnh hoạn ? Ở thôn quê, đâu là những cơ quan coi về việc vệ sinh chung hay
săn sóc đến hàng vạn hàng ức người ốm ? Những nha hộ sinh chăng ? Hiếm
có như vàng. Nhà thương lại hiếm hơn nữa.
Ở những đô thành lớn, đành rằng có đủ. Nhà thương Phủ-doãn ở Hanoi,
nhà thương Robin ở Bạch-mai, dân quê đi qua hẳn phải khâm phục vẻ vĩ đại
hùng tráng. Nhưng họ không mấy khi được hưởng cái hạnh phúc sống ở
trong những tòa lâu đài ấy. Chỉ những lúc bệnh đã nguy kịch lắm, họ mới
dám xin vào nằm, song những lúc đó, họ không còn hưởng được lâu nữa. Vả
số nhà thương có hạn, không đủ chứa bệnh nhân ở bốn phương đem tới.
Chắc người làm việc ở nhà thương bảo hộ còn nhớ đến những buổi đông
khách, hai người có bệnh phải nằm chung một giường mà vẫn không đủ chỗ.
Có người hỏi : còn nhà thương riêng ? Ngoài vài tỉnh lỵ lớn, không
thấy một cái nào. Là vì tiền chữa hết sức đắt, và tiền thuốc lại đắt gấp mười.
Dân quê không bao giờ dám hy vọng được họ trông nom tới.
Đã không có người săn sóc chữa chạy lúc ốm đau, lại không có ai bảo
ban những điều vệ sinh cần thiết, dân quê đành sống theo sự may, rủi. Họ
chỉ còn nhờ ông lang, với thang thuốc bắc, nhưng nếu thuốc có thể hay
được, các ông lang phần nhiều chỉ là lang băm. Vì thế, họ không biết vệ sinh
là gì ; vì thế, những lúc ông dịch tác hại, họ lấy cách lễ tạ quan ôn làm
thượng sách ; vì thế, trẻ con sài rồi chết, họ cho là một sự quá thường.
