giả thuyết khác nhau, riêng tôi chỉ cười thôi. Cuối cùng, tôi giải thích cho họ nghe: Sở
dĩ hai cây cùng một loại, chung một thửa đất mà mùi vị khác nhau, do trước kia tôi lấy
hạt của hai trái mãng cầu chua và ngọt ương trồng, nên kết quả như thế. Đó là vì nhân
xa xôi khiến người ta không thể biết, nên sanh nghi ngờ. Bởi những lý do trên, nhân
quả trở thành tế nhị phức tạp, nếu người nhận xét nông nổi đơn thuần thì khó thấu triệt
được.
2. Về động vật.
Tất cả loài động vật hình thành cũng từ nhân đến quả. Có loài
động vật nhân là trứng, có loài động vật nhân từ bào thai, có loài động vật nhân từ loài
khác hóa ra. Không có loài động vật nào tự nhiên mà có, song có cũng tùy thuộc chánh
nhân, trợ nhân, thuận nhân, nghịch nhân, sự sanh trưởng của nó được hoàn hảo hay suy
kém, hoặc hoại diệt chẳng hạn.
Đây là nói nhân quả trên vạn vật có hình tướng. Chúng ta có thể khẳng định
rằng “tất cả loài sanh vật trên quả địa cầu và cả quả địa cầu này đều nằm gọn trong
lòng nhân quả”.
3. Về tác động.
Chẳng những nhân quả trùm khắp mọi loài mọi vật có hình
tướng, mà nhân quả cũng bao gồm mọi tạo tác mọi hành động của mọi loài. Ở đây
chúng ta chú mục vào loài người để thấy rõ nhân quả.
Những tác động về thân miệng của chúng ta có tánh cách lợi người, đem lại
nguồn an vui cho người, là tác động lành. Nó sẽ mang lại cho ta sự an vui ngay hiện
tại, hoặc sau này, gọi là quả lành. Những tác động có tánh cách thương tổn khiến
người đau khổ, gọi là nhân dữ. Nó sẽ chuốc lấy sự đau khổ trở về ta ngay hiện tại, hoặc
mai kia, gọi là quả dữ.
Ví
dụ, chúng ta ra tay cứu giúp người hoạn nạn nguy khốn, qua cơn hoạn nạn
họ vui vẻ cám ơn ta. Chính khi thấy họ an ổn, lòng chúng ta cũng vui lâng lâng. Mặc
dù chúng ta không mong gì hơn nữa, song người thọ ơn bao giờ cũng nghĩ đến đền
đáp, nếu gặp cơ hội tốt, họ sẽ đền ơn ta. Ngược lại, chúng ta làm thương tổn khiến
người đau khổ, họ sẽ bực tức oán hờn phản kháng ta. Chính khi ấy lòng chúng ta cũng
bị bất an. Nếu mai kia họ gặp dịp thuận tiện sẽ trả thù, khiến chúng ta bị khổ đau hơn,
họ mới vừa lòng. Đó là nhân lành gặt quả lành, nhân dữ chịu quả dữ.
Nhưng cũng có những trường hợp dường như ngoại lệ, mà thật không phải. Như
chúng ta đã gieo nhân lành hoặc dữ, mà suốt đời không gặt được kết quả; vì nhân
chưa chín muồi mà báo thân chúng ta đã hoại, nhân ấy sẽ còn tiếp tục theo thời gian
chớ không mất. Hoặc có khi chúng ta không gây nhân lại chịu quả. Vì nhân xa xôi còn
lưu lại, chúng ta không nhớ.
Tác
động của ý còn thầm lặng bên trong chưa phát lộ ra, song nó rất nguy hiểm.
Vì thân miệng đều do nó chủ động sai khiến. Nó dấy nhân lành thì thân miệng theo đó
tạo nhân lành, nó dấy nhân dữ thì thân miệng theo đó tạo nhân dữ. Cho nên, người
hiểu lẽ nhân quả đối với tác động của ý, phải dè dặt tối đa. Tác động của ý có nhân quả
cũng y hệt thân miệng.
Tuy nhiên, nhân quả, không phải đơn giản như nhiều người đã hiểu “gây nhân
lành được quả lành, tạo nhân dữ bị quả dữ”. Vẫn có những trường hợp dường như trái
lại. Bởi vì nhân quả là một dòng biến động theo thời gian. Thời gian có quá khứ, hiện
tại, vị lai thì nhân quả không thể chặn một quãng mà đoán định được. Chúng ta muốn
hiểu thấu đáo nhân quả phải căn cứ vào ba thời mà khảo sát. Nắm chắc lý nhân quả,
