người đầu tiên đã nêu lên tầm quan trọng của nó. Từ đấy người ta đào nhiều kênh khắp mọi
hướng và đã nạo vét các sông để sông chạy tàu thuỷ. Riêng ở Anh có 2200 dặm kênh, và
1800 dặm đường sông tàu chạy được. Ở Xcốt-len đã đào con kênh Ca-lê-đô-ni cắt ngang qua
xứ này, ở Ai-rơ-len cũng đào nhiều kênh. Những công trình này cũng như các đường sắt và
các đường bộ lớn hầu hết là do tư nhân hoặc các công ty của tư nhân đứng ra làm.
Đường sắt thì chỉ mới xây dựng trong thời gian gần đây. Con đường sắt lớn đầu tiên là
đường từ Li-vớc-pun đến Man-se-xtơ (thông xe năm 1830); từ đó, các thành phố lớn đều có
đường sắt nối liền nhau. Luân Đôn nối với Xao-tơ-ăm-tơn, Brai-tơn, Đu-vrơ, Cơn-se-xtơ,
Căm-brít-giơ, Ét-xe-tơ (qua Bri-xtơn) và Bớc-minh-hêm; Bớc-minh-hêm nối với Glô-xtơ, Li-
vớc-pun, Lan-kê-xtơ (qua Niu-tơn và Uy-gan và qua Man-se-xtơ và Bôn-tơn), rồi nối với Lít-
xơ (qua Man-se-xtơ và Ha-li-phắc, và qua Lê-xtơ, Đớc-bi và Sép-phin-đơ); Lít-xơ nối với
Hun và Niu-cát-xơn (qua Y-oóc). Từ đó còn phải có thêm rất nhiều những đường nhánh dự
định sẽ làm hoặc đang xây dựng, do đó không bao lâu nữa sẽ có thể đi từ Ê-đin-bớc đến Luân
Đôn chỉ trong một ngày.
Hơi nước không những đã cách mạng hoá các phương tiện giao thông đường bộ, mà cũng
làm cho giao thông đường thuỷ thay đổi hẳn. Chiếc tàu thuỷ chạy bằng hơi nước đầu tiên
được hạ thuỷ tại sông Hớt - xơn ở Bắc Mỹ năm 1807, còn ở Đại Bri-ten chiếc đầu tiên được
hạ thuỷ trên sông Clai-đơ năm 1811. Từ đó, ở Anh đã
đóng hơn 600 tàu thuỷ chạy bằng hơi nước và năm 1836, hơn 500 chiếc đậu ở các bến cảng
Anh.
Đấy là tóm tắt lịch sử công nghiệp Anh trong sáu mươi năm gần đây, một thiên lịch sử
chưa từng thấy trong sử sách của loài người. Cách đây sáu mươi - tám mươi năm, nước Anh
là một nước giống như mọi nước khác, với những thành phố nhỏ bé, công nghiệp ít ỏi và kém
phát triển, dân cư thưa thớt mà chủ yếu là nhân khẩu nông nghiệp. Ngày nay nước Anh là
nước có một không hai, với thủ đô gồm hai triệu rưởi dân, với nhiều thành phố công xưởng
khổng lồ, với một nền công nghiệp cung cấp hàng hoá cho toàn thế giới và chế tạo hầu hết
mọi thứ bằng những máy móc phức tạp nhất, với những người dân cần cù yêu lao động,
thông minh và ở rất tập trung, trong số này, nhân khẩu công nghiệp
1*
chiếm đến hai phần
ba, và bao gồm các giai cấp khác hẳn, hơn thế nữa lại là một dân tộc khác hẳn, có những
phong tục khác trước. Cuộc cách mạng công nghiệp đối với Anh có ý nghĩa quan trọng
ngang với cuộc cách mạng chính trị đối với nước Pháp và cuộc cách mạng triết học đối với
nước Đức. Và từ nước Anh năm 1760 đến nước Anh năm 1844 có một khoảng cách ít ra
cũng lớn bằng khoảng cách giữa nước Pháp dưới "ancien régine"
2*
và nước Pháp của Cách
mạng tháng Bảy. Nhưng sản phẩm quan trọng nhất của cuộc cách mạng công nghiệp ấy là
giai cấp vô sản Anh.
Chúng ta thấy việc sử dụng máy móc đã dẫn đến sự ra đời của giai cấp vô sản như thế nào.
Công nghiệp mở mang nhanh chóng đòi hỏi phải có bàn tay công nhân; tiền lương tăng lên
