ghê tởm rất hại cho sức khoẻ. Trong trận lụt mùa xuân năm 1839, tình hình tắc cống như thế đã gây tai hại đến nỗi, theo báo
cáo của nhân viên hộ tịch, thì ở khu này, trong quý ấy, cứ ba người chết mới có hai người ra đời, trong khi cũng vào quý ấy
ở các khu khác thì tỉ lệ ngược lại cứ ba người ra đời mới có hai người chết".
Ở nhiều khu vực đông dân khác của thành phố ấy, hoàn toàn không có cống rãnh, hoặc là
có nhưng tồi tệ đến nỗi chẳng ích lợi gì. Trong một số phố, các nhà hầm ít khi được khô ráo;
trong những khu phố khác, nhiều đường phố phủ một lớp bùn lầy dày. Cư dân thỉnh thoảng
đã uổng công đổ tro lấp các ổ gà để sửa sang đường phố; tuy vậy, rác vẫn cứ đổ đống khắp
nơi, nước rửa từ các nhà đổ ra vẫn cứ đọng ở những chỗ trũng cho đến khi nắng và gió làm
khô đi (xem báo cáo của Hội đồng thành phố trong "Statistical Journal" tập 2, tr. 404). - Một
căn nhà thông thường ở Lít-xơ, có diện tích không quá hai mươi lăm i-ác vuông và thường là
có một gian hầm, một phòng ở và một phòng ngủ. Những nhà chật hẹp ngày đêm lúc nào
cũng chật ních người ấy không những chỉ có hại cho sức khoẻ mà còn có tác hại đến đạo đức
của cư dân. Tình hình chật chội trong các nhà ấy như thế nào có thể thấy được qua bản báo
cáo dẫn ở trên nói về tình hình vệ sinh trong đời sống của giai cấp lao động:
"Ở Lít-xơ chúng tôi đã thấy nhiều anh chị em và những người thuê nhà xa lạ cả nam lẫn nữ, cùng ngủ chung trong một
phòng với cha mẹ; do đó mà sinh ra những hậu quả hễ người ta nghĩ đến là rùng mình".
Ở Brát-phoóc, chỉ cách Lít-xơ bảy dặm ở giao điểm của nhiều thung lũng, trên bờ một
dòng sông nhỏ hôi thối và nước đen ngòm như hắc ín, tình hình cũng như vậy. Một buổi chủ
nhật đẹp trời, - vì những ngày làm việc thì một tầng khói xám xịt bao phủ tất cả, - từ trên
mỏm cao của các ngọn đồi xung quanh nhìn xuống thì thấy thành phố thật là xinh đẹp; nhưng
bên trong cũng bẩn thỉu và không thể sống được như ở Lít-xơ. Những khu phố cũ xây trên
những sườn đồi dốc; đường phố chật hẹp và cong queo. Trong các đường phố, các ngõ cụt và
các sân, rác rưởi và đồ thối nát
chất hàng đống; nhà cửa đổ nát, bẩn thỉu không hợp với điều kiện cư trú; và ngay sát bên
sông ở đáy thung lũng, tôi đã thấy nhiều ngôi nhà mà một nửa tầng dưới là đào ngay vào
sườn đồi, hoàn toàn không hợp với điều kiện cư trú. Nói chung, những nơi ở đáy thung lũng
mà nhà cửa công nhân chen vào giữa những nhà cao của công xưởng là những nơi kiến trúc
xấu xí và bẩn thỉu nhất của thành phố. Trong các khu phố mới của Brát-phoóc cũng như ở
mọi thành phố công xưởng khác, nhà cửa xếp đặt đều đặn hơn thành từng dãy, nhưng ngay ở
những nhà đó người ta còn thấy thiếu tiện nghi, tình trạng này gắn liền với cái phương pháp
được công nhận trong việc bảo đảm nhà ở cho công nhân; về điểm này chúng tôi sẽ bàn kỹ
hơn khi nói đến Man-se-xtơ. - Về các thành phố khác của vùng Tây Y-oóc-sia, như Bác-nơ-
xli, Ha-li-phác, Hát-đơ-xphin, tình hình cũng như vậy. Hát-đơ-xphin, với vị trí tuyệt vời đáng
mê và kiến trúc tối tân của nó, là thành phố đẹp nhất trong tất cả các thành phố công xưởng
của Y-oóc-sia và Lan-kê-sia, nhưng cũng vẫn có những khu phố xấu xí. Trong bản báo cáo
ngày 5 tháng Tám 1844 của một uỷ ban, do hội nghị thị dân cử ra để điều tra thành phố, có
đoạn viết:
