KẾT LUẬN
Chúng ta đã nghiên cứu khá tỉ mỉ điều kiện sinh sống của giai cấp công nhân ở các thành
phố Anh, bây giờ chúng ta có thể rút ra kết luận từ những sự kiện ấy và lại đem đối chiếu
những kết luận ấy với tình hình thực tế của sự vật. Vậy chúng ta hãy xem, bản thân những
người công nhân sống trong hoàn cảnh ấy đã trở nên thế nào, đã thành những con người thế
nào, trạng thái thể chất, trí lực và đạo đức của họ ra sao.
Khi một cá nhân gây thiệt hại đến thân thể một người khác, và thiệt hại đó làm cho nạn
nhân phải chết, thì ta gọi người đó là kẻ giết người; nếu thủ phạm biết trước rằng thiệt hại đó
sẽ làm chết người, thì ta gọi hành động đó là mưu sát. Nhưng nếu xã hội
1)
đặt hàng trăm
người vô sản vào một tình cảnh làm cho
họ nhất thiết phải chết non, không bình thường, phải chết một cách bị cưỡng bức chẳng khác
gì bị giết bằng gươm hoặc bằng đạn; nếu xã hội tước của hàng nghìn thành viên của nó
những phương tiện sinh hoạt cần thiết, đặt họ vào trong những điều kiện không thể nào sống
được; nếu xã hội dùng bàn tay mạnh mẽ của pháp luật để ép buộc họ phải sống trong những
điều kiện đó cho tới khi xảy ra hậu quả không thể tránh được là chết; nếu xã hội biết, và biết
quá rõ ràng hàng nghìn người nhất định sẽ trở thành nạn nhân của những điều kiện như vậy
mà vẫn để cho các điều kiện ấy tồn tại, - đó cũng là một hành động giết người, chẳng khác gì
hành động giết người của một cá nhân; có điều là hành động giết người ở đây kín đáo và
nham hiểm không một ai có thể tự đề phòng được, nó không giống hành động giết người, vì
không ai nhìn thấy kẻ thủ phạm, vì kẻ thủ phạm đó là tất cả mọi người mà lại cũng không
phải là ai cả, vì nạn nhân có vẻ chết một cách bình thường, và vì đó là một sự sơ sót có thể
tha thứ được. Nhưng đó vẫn cứ là hành động giết người. Và tôi định chứng minh rằng xã hội
Anh hàng ngày hàng giờ đều phạm phải một số tội mà báo chí công nhân Anh có đầy đủ lý
do để gọi là tội giết người có tính xã hội; rằng xã hội Anh đã đặt người công nhân vào một
tình cảnh làm cho họ không thể khoẻ mạnh và sống lâu; rằng như vậy là xã hội không ngừng
huỷ hoại dần dần cơ thể của họ và sớm đưa họ xuống mồ. Sau đó tôi sẽ còn phải chứng minh
rằng xã hội biết rõ tình hình ấy có hại như thế nào đối với sức khoẻ và sinh mệnh của người
công nhân nhưng vẫn không làm một tí gì để cải thiện tình hình đó. Còn xã hội biết những gì,
chế độ do nó thiết lập nên mang lại hậu quả như thế nào, và do đó hành động của nó không
phải đơn thuần là giết người mà là mưu sát, - tôi chứng minh được điều đó dù chỉ là sử dụng
những văn kiện chính thức, những báo cáo của chính phủ và của nghị viện để xác định chính
thức việc giết người.
Một giai cấp gồm những người sống trong những điều kiện đã
