không đủ trong thời kỳ đang lớn của trẻ con là bệnh còi xương (một bệnh của người Anh, nổi
cục ở các khớp xương) cũng rất phổ biến trong con cái người lao động. Xương chậm cứng,
bộ xương nói chung phát triển chậm chạp, và ngoài những biểu hiện thông thường của bênh
còi xương, còn thường thấy chân và cột sống cong vẹo. Chắc tôi không cần nói rằng những
nỗi thăng trầm của đời sống công nhân gây nên bởi thương nghiệp đình đốn, bởi nạn thất
nghiệp và bởi tiền lương giảm sút trong thời kỳ khủng hoảng đã khiến những bệnh tật ấy
nặng thêm. Tình trạng ăn thiếu nhất thời, mà hầu hết công nhân ít ra cũng phải trải qua một
lần trong đời, càng làm trầm trọng thêm những hậu quả của chế độ ăn uống kém về chất mặc
dầu về lượng thức ăn vẫn đủ no. Những đứa trẻ phải ăn lửng dạ chính vào lúc chúng
cần được bồi dưỡng nhiều nhất - có biết bao nhiêu trẻ con như vậy trong mỗi kỳ khủng hoảng
và ngay cả trong thời kỳ công nghiệp phồn vinh, - thì tránh sao khỏi trở thành những người
yếu đuối, mắc bệnh tràng nhạc và còi xương. Mà chúng quả thực như thế, điều đó có thể thấy
được qua bề ngoài của chúng. Tình trạng thiếu chăm sóc, bị bơ vơ bỏ vất của đông đảo con
cái người lao động để lại những dấu vết không bao giờ mất và dẫn đến sự suy đồi của toàn bộ
giai cấp lao động. Nếu thêm vào đây tình hình quần áo không thích hợp của người lao động
không thể chống được cảm lạnh, tình hình phải làm việc cho đến khi cuối cùng bệnh tật vật
ngã, tình cảnh khốn cùng cực độ của gia đình khi người lao động bị ốm đau, tình trạng ốm
đau thông thường không được chạy chữa gì, thì sẽ có thể tưởng tượng được đại khái tình hình
sức khoẻ của những người lao động Anh như thế nào. Đó là ở đây tôi còn chưa muốn nói đến
những hậu quả tai hại của việc làm trong một vài ngành lao động cá biệt trong điều kiện hiện
nay.
Ngoài ra, còn nhiều nhân tố khác đã làm cho sức khoẻ của một số đông công nhân kém sút
dần. Trước hết là tệ nghiện rượu. Mọi thứ hấp dẫn, mọi thứ cám dỗ liên hợp lại để lôi kéo
người công nhân tới chỗ rượu chè. Đối với họ, hầu như chỉ có một nguồn vui duy nhất là
rượu mạnh, và tất cả những cái đó tựa hồ thông đồng nhau để đẩy người công nhân đến đó.
Người công nhân khi tan tầm về nhà đã mệt mỏi và rã rời; mà nhà cửa thì thiếu đầm ấm, lạnh
lùng, ẩm thấp và bẩn thỉu; anh ta nhất thiết phải được tiêu khiển, cần có một cái gì để cảm
thấy còn đáng làm việc, một cái gì làm dịu được cái viễn cảnh của ngày mai khổ cực; sự mệt
mỏi, tâm trạng bực dọc và ưu phiền của anh ta - một phần do sức khoẻ kém, đặc biệt là do
tiêu hoá không tốt gây nên, đã tăng lên đến cực độ do tất cả các điều kiện sinh hoạt khác của
anh ta: do đời sống bấp bênh, do phụ thuộc vào mọi thứ may rủi và không thể nào tự mình
làm được một cái gì để cải thiện tình cảnh của
mình; thân thể của anh ta, suy yếu vì không khí xấu và thức ăn kém, đòi hỏi mãnh liệt một
chất kích thích nào đó từ bên ngoài; nhu cầu xã giao của anh ta chỉ có thể được thoả mãn ở
quán rượu, bởi vì không còn nơi nào khác cho anh ta gặp gỡ bạn bè. Trong những điều kiện
như thế, anh ta làm sao tránh được sự lôi cuốn mạnh mẽ của rượu, làm sao có thể chống lại
sự cám dỗ ấy ? Ngược lại, trong hoàn cảnh ấy, phần lớn những người lao động, do nhu cầu
thể xác và tinh thần không thể không sa vào rượu chè. Ngoài những nguyên nhân có thể nói
