Độc quyền theo cách nói đơn giản là một mình một chợ. Độc quyền xảy
ra khi trong ngành chỉ có một doanh nghiệp duy nhất cung ứng sản phẩm
cho nhiều người mua và không có sản phẩm khác thay thế tốt.*
Độc quyền tồn tại do một số nguyên nhân. Thứ nhất, doanh nghiệp trở
thành độc quyền do sở hữu bằng sáng chế công nghệ sản xuất hay những
nguồn lực chiến lược, ví dụ như Microsoft hay các công ty dầu khí. Thứ
hai, Nhà nước chủ động tạo thế độc quyền cho một doanh nghiệp khi không
cấp phép hoạt động cho các doanh nghiệp khác. Ví dụ VNPT đã từng được
độc quyền khai thác và quản lý hệ thống viễn thông quốc tế và đường dài ở
Việt Nam. Thứ ba là khi một doanh nghiệp đã đầu tư tài sản cố định rất lớn
và có thể cung cấp hàng hóa cho cả thị trường với giá thành thấp hơn so với
các doanh nghiệp khác trong ngành. Hiện tượng này gọi là độc quyền tự
nhiên và phổ biến trong các ngành như đường sắt, năng lượng và khí đốt.
Doanh nghiệp độc quyền có vị thế đặc biệt nhờ vào khả năng thao túng
giá trên thị trường bằng cách hạn chế sản lượng. Doanh nghiệp này luôn
định giá cao hơn chi phí biên để tăng lợi nhuận. Trong một thị trường cạnh
tranh, hành vi này là không thể thực hiện được vì các doanh nghiệp khác sẽ
tham gia vào thị trường khiến cho giá giảm xuống gần với chi phí biên. Tuy
nhiên, trong một thị trường phi cạnh tranh, do tồn tại những rào cản gia
nhập ngành như bằng sáng chế và giấy phép nên doanh nghiệp độc quyền
vẫn và sẽ tiếp tục thực hiện được hành vi trên. Kết quả, doanh nghiệp này
thu được lợi nhuận siêu ngạch vì giá cao hơn và sản lượng thấp hơn so với
khi cạnh tranh.
Vậy độc quyền có lợi hay có hại ? Nếu có hại, chính phủ có biện pháp gì
để kiểm soát độc quyền ? Bài sau sẽ trả lời những vấn đề này.
* Còn độc quyền nhóm là khi phần lớn hay toàn bộ sản lượng của một
ngành chỉ do một vài doanh nghiệp cung ứng.
(Saigon Times Daily ngày 11-11-2002)
