Nghe ngang đó, chúng tôi nói với nhà khảo cổ học Đỗ Đình Truật là
việc tìm mộ Hồ Quý Ly như thế cũng chưa có kết quả như mong
muốn. Ông gật đầu đáp đúng rồi, đó chỉ là bước đầu trong cuộc hành
trình sắp tới, nhưng là bước đầu không thể thiếu, như người xưa nói:
“Đường xa vạn dặm không rời khỏi bước ban đầu”. Không chỉ riêng
mộ Hồ Quý Ly ở nước ngoài mà ngay mộ của Thơm (tức vua Quang
Trung - Nguyễn Huệ) ở trong nước, đến nay vẫn chưa tìm được.
Một điều cần lưu ý, theo ông Đỗ Đình Truật, sau ngày vua Hồ Quý
Ly chết biệt tích bên Trung Quốc, con cháu họ sống sót ở Việt Nam
như Hân, Nhân, Đốn, Thị đã tham gia cuộc kháng chiến do Lê Lợi
lãnh đạo để cuối cùng góp phần đánh bại quân Minh, trả thù cho Hồ
Quý Ly, buộc các tướng nhà Minh phải dự hội thề trả lại thành Đông
Quan - Thăng Long - cho người Việt Nam và rút hết quân về nước.
Sang triều Lê, họ có rất nhiều người đỗ thái học sinh, tiến sĩ, hoàng
giáp ra giúp nước như: Hô Ước Lễ, Hồ Doãn Văn, Hồ Đình Quế, Hồ
Đình Trung, Hồ Bĩnh Quốc, Hồ Sĩ Dương, Hồ Phi Tích, Hồ Sĩ Tôn,
Hồ Sĩ Tân, Hồ Sĩ Đống. Về sau, khi nhà Thanh mang hơn 20 vạn quân
sang xâm lược nước ta, họ Hồ lại xuất hiện một nhân vật anh hùng
phất cờ đào đứng lên đánh đuổi và đại thắng quân xâm lược, đó là Hồ
Thơm - tức vua Quang Trung đã nhắc ở trên.
Qua triều Nguyễn, họ Hồ có nhiều danh nhân đỗ đạt, danh tiếng như
Sĩ Tuấn, Trung Lượng, Văn Trị, Hồ Sĩ Tạo. Thời kháng chiến chống
thực dân Pháp, họ Hồ lại sớm có mặt bên cạnh lãnh tụ Hồ Chí Minh
như Hồ Tùng Mậu chẳng hạn. Hồ Tùng Mậu từng vận động luật sư
người nước ngoài bênh vực cụ Hồ khi cụ bị bắt cuối năm 1930. Tùng
Mậu là ủy viên Trung ương Đảng, Chủ tịch ủy ban Hành chính Liên
khu 4, Tổng Thanh tra Chính phủ, hy sinh năm 1951; lãnh tụ Hồ Chí
Minh có viết điếu văn, thống thiết: “mất chú, đồng bào mất người
lãnh đạo tận tụy, chính phủ mất người cán bộ lão luyện, đoàn thể mất
người đổng chí trung thành, và tôi (Hồ Chí Minh) mất người anh em
