Và đông đảo nhất, phổ biến nhất có lẽ là những người nghèo trong xã
hội tự bán mình, bán, đợ vợ con mình để kiếm miếng ăn, để trả nợ
trong những năm mất mùa đói kém... Những người này thường trở
thành nô tỳ suốt đời nếu họ không có khả năng trả nợ gồm cả vốn lẫn
lãi chất chồng. Nói chung, đẳng cấp nô tỳ dưới thời Trần không có
chút hy vọng nào để được cải đổi thân phận. Con của nô tỳ lấy nhau
đẻ ra cũng là nô tỳ!
Nô tỳ là lớp người thấp kém và bị bạc đãi nhất trong xã hội. Họ
sống cuộc đời thường xuyên khổ cực, thường bị chủ đối xử tàn tệ, coi
họ như một thứ “công cụ biết nói” để bóc lột. Thực tế nô tỳ bị tách
khỏi quần chúng nhân dân vì ngoài xã hội họ bị phân biệt đối xử: gia
nô đều phải thích chữ vào trán để phân biệt (Chiếu tháng Chạp năm
Canh Tý - 1360, đời Trần Dụ Tông); nô tỳ và con cháu của họ không
được đi thi, nghĩa là không có hy vọng nào được bước lên tầng lớp
trên, vì như lời Thượng hoàng Minh Tông đã khẳng định: “Gia nô tuy
có chút công lao nhưng không được dự vào quan tước triều đình”.
Bằng con đường nô tỳ hóa bần nhân, xã hội Trần đã dần dần định
hình rõ hai tầng lớp: tầng lớp quý tộc, hào hữu, địa chủ ngày càng phát
triển thế lực kinh tế và chính trị; trong khi đó nông dân, nô tỳ trở thành
tầng lớp bị bóc lột thậm tệ vì họ không có ruộng đất để canh tác,
không có phương tiện để sinh sống, không có nhà cửa để nương thân...
Yêu cầu bức thiết của xã hội đòi hỏi phải có sự đổi mới, thay thế bộ
máy cầm quyền đương thời đã ruỗng nát để xây dựng một chế độ
chính trị - xã hội mới. Lê Quý Ly đã là người sinh ra và lớn lên vào
thời buổi ấy, ông đã đứng ra đảm nhận vai trò lãnh đạo và tổ chức thực
hiện công cuộc canh tân toàn diện xã hội lúc bấy giờ...
B. ĐỐI NGOẠI
Từ nửa sau thế kỷ XIV, sau nhiều cuộc chiến tranh với Ai Lao, tình
hình biên giới phía tây nước ta tương đối đã ổn định. Song lúc ấy, nhà
nước Đại Việt phải cùng một lúc đương đầu với áp lực quân sự từ hai
