tầng lớp nô tỳ lại có điều kiện phát triển số lượng cùng với sự phát
triển thế lực của tầng lớp vương hầu, quý tộc nhà Trần... Từ năm 1266,
để củng cổ vương quyền nhà Trần, vua xuống chiếu cho phép họ hàng
và những người thân tín được tổ chức khai khẩn các vùng đất mới, mở
rộng phạm vi điền trang với diện tích vô giới hạn và được phép nuôi
dùng số nô tỳ vô giới hạn. Điền trang càng nhiều, càng rộng thì đội
ngũ nô tỳ dùng vào việc khai khẩn điền trang càng đông. Cho nên, về
mặt khách quan, sự phát triển của chế độ điền trang, thái ấp mà bên
trong nó việc mở rộng đặc quyền kinh tế và thế lực chính trị của tầng
lớp quý tộc “ăn trên ngồi trước” đã kéo theo sự phát triển tầng lớp nô
tỳ là lớp người thấp hèn nhất trong xã hội.
“Nô tỳ” là từ dùng để gọi chung những người có thân phận thấp
kém, cuộc sống của họ bị lệ thuộc vào chủ. Đó là lớp đầy tớ mà sử cũ
đã ghi bằng nhiều tên gọi khác nhau tùy theo chủ của họ là ai và nội
dung công việc làm tớ của họ như thế nào: “nô”, “gia nô” để chỉ
những đầy tớ nam (có khi gồm cả nữ); “tỳ”, “gia tỳ” để chỉ những đầy
tớ nữ; “hoành”, “điền hoành” để chỉ những người phạm tội phải chịu
đổ hình, bị đày đi cày ruộng; “quan nô” là loại nô tỳ công, nô tỳ của
Nhà nước... Trong các loại nô tỳ ấy, có loại được chủ dùng vào việc
sản xuất (như khai khẩn đất hoang, cày cấy, trồng trọt, đánh cá, chăn
nuôi súc vật, nuôi tằm, dệt vải...), có loại được dùng vào việc chuyên
môn phục dịch cho chủ (như hầu hạ, múa hát phục vụ giải trí cho chủ,
khiêng cáng, khiêng kiệu, nấu ăn, dọn dẹp nhà cửa, làm việc lặt vặt...).
Trong nền kinh tế - xã hội mà đời sống ngày càng bị thắt buộc, nạn
đói cứ liên tục xảy ra, dân nghèo ngày càng nghèo thêm thì cuối cùng
sự nghèo đói dễ đưa họ đến chỗ phải bán ruộng đất, bán nhà cửa, bán
thân mình hoặc bán, đợ vợ con để làm nô tỳ. Giá nô tỳ thời ấy rẻ mạt.
Có lúc một người chỉ đổi lấy một quan tiền mà một quan tiền chỉ mua
được 3 thăng gạo!
Trong thực tế, có nhiều nguồn “lương dân”,
“bách tính” bị biến thành nô tỳ: dân phạm tội thì có thể bị sung làm
quan nô, các tù binh bị bắt trong chiến tranh cũng là một nguồn nô tỳ.
