VI. NGUYỄN THỊ TỒN
Từ Vĩnh Long ra tận đế đô kêu oan cho chồng, được đức Từ Dũ Thái
Hậu khen ngợi
Nhắc đến cụ Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa mà không nhắc đến người bạn
trăm năm của cụ với lòng kính mộ, thì là một sự khiếm khuyết. Bà Thủ
khoa Nghĩa thật đáng phục là người tận tụy với chồng, ít có ai hơn. Thảo
nào về sau cụ Thủ khoa Nghĩa chẳng thống thiết tỏ lòng thương tiếc Bà
trong mấy áng văn bất hủ.
Bà Thủ khoa Nghĩa nhũ danh là Nguyễn Thị Tồn, con ông Hộ trưởng
Nguyễn Văn Lý ở làng Mỹ Khánh, tổng Chánh Mỹ Thượng, tỉnh Biên Hòa.
Thân phụ Bà đã nuôi cụ Bùi Hữu Nghĩa ăn học đến thành tài, và gả Bà, khi
cụ Thủ khoa xuất chính làm Tri huyện Phước Long (Biên Hòa).
Ít lâu, chồng đổi xuống tỉnh Vĩnh Long trấn nhậm phủ Trà Vang (Trà
Vinh), Bà theo chồng, chăm lo cho chồng chu đáo.
Bấy giờ, có người em vợ Bố chánh Truyện rất xấc xược du đãng. Cụ
Thủ khoa bắt, phạt trượng. Do đó, sinh sự thù hiềm.
Sau, nhân có việc dân Miên bất bình thượng cấp làm điều trái phép, cụ
Thủ khoa lại can thiệp. Nguyên từ trước, chúa Nguyễn Ánh bôn ba tẩu
quốc, từng nhờ đám dân Miên ở Trà Vinh giúp lương thực và tòng quân trợ
lực. Đến khi lên ngôi, nhớ ơn ấy, nhà vua xuống chiếu miễn thuế thủy lợi
cho dân Miên. Ít lâu, có nhóm người Huê kiều lo lót với Tổng đốc Trương
Văn Uyển và Bố chánh Truyện, mua thủy lợi ấy.
Ức lòng, các hương mục người Miên kéo nhau đến dinh môn cụ Thủ
khoa để kiện. Cụ xử : « Việc xá thuế thủy lợi là ơn huệ của Đức Cao hoàng
ban ân bố đức cho dân Miên, nay ai nhỏ hơn Đức Cao hoàng mà đứng bán
rạch ấy thì có chém đầu nó cũng không sao ».
