Lắm lúc người ta đã trả lời cho vấn đề này một cách thật là đơn giản-đơn
giản đến nỗi khó mà tin được lối giải thích như thế. Người ta bảo rằng tất
cả người dân nước Nga đã và đang làm việc nhà nước từ hai trăm năm nay
theo kiểu mẫu thượng hạng của Đức, từ đời ông đến đời cháu rồi. Nhưng
mà mấy công chức đúng thật là những người ít thực dụng nhất, đến cái độ
mà dạo gần đây các ngài ấy còn cho rằng cái trừu tượng và thiếu kiến thức
thực dụng của các ngài là những đức tính cao cả và là sự giới thiệu đáng
khen nhất! Tuy nhiên, chúng ta không có ý bàn đến các ngài công chức ở
đây, chúng ta chỉ muốn nói đến mẫu người thực dụng mà thôi. Hẳn không
còn nghi ngờ, người ta cho rằng cái dấu hiệu rõ rệt nhất và ưu việt nhất của
mẫu người thực dụng trong xứ sở chúng ta là cái tính quá ư thận trọng và
hoàn toàn thiếu sáng kiến cá nhân-đến tận giờ vẫn được xem là như thế.
Nhưng đâu phải một mình chúng ta có lỗi, nếu ý kiến đó được kể như một
lời phỉ báng hạ giá người ta! Thoạt kỳ thủy và trên khắp thế giới này, sự
thiếu sáng kiến vẫn hằng được xem như một đặc tính hàng đầu và tỏ rõ nhất
về mẫu người thực tiễn và tháo vát trong công việc; và có ít nhất chín mươi
chín phần trăm nhân loại (ấy chỉ là tối thiểu) luôn luôn nghĩ như vậy, và
nhiều lắm chỉ có một phần trăm nhìn sự vật khác đi.
Các nhà phát minh và các thiên tài lúc họ bắt đầu sự nghiệp (và rất
thường bắt gặp là cả ở cuối chặng đường sự nghiệp của họ nữa) bị xã hội
quen thói xem chẳng khác nào những gã khờ; âu đó cũng là lẽ thường tình
của thế nhân đấy thôi. Chẳng hạn trong mấy chục năm nay, thiên hạ đều thi
nhau đem tiền đi ký gửi vào cửa hàng cầm đồ và phó thác hàng tỉ bạc ăn lãi
bốn phần trăm, thì lẽ đương nhiên, rồi khi các cửa hàng đó biến mất, mọi
người vẫn giữ nguyên sáng kiến của bản thân, thì phần lớn của những triệu
bạc đó nhất thiết sẽ biến mất trong cơn sốt đấu giá và lọt hết vào tay mấy
tên lường đảo-mà đó thậm chí là do phép lịch sự và đạo lý tốt lành đòi hỏi
nữa cơ đấy! Phải, đúng là bởi đạo lý tốt lành, vì nếu cái tính dè dặt đúng
mức và sự thiếu cái tính chất độc đáo, một cách lịch lãm đã được xã hội
chúng ta cho là những đặc tính bất di bất dịch của mẫu người nguyên tắc và
tháo vát rồi mà, nay nếu đột ngột thay đổi thì có khác chi khiếm nhã và hỗn
