Độc giả của Dostoevsky không thể hững hờ và thụ động, mà trăn trở,
dằn vặt, đau với nỗi đau của loài người: những nỗi đau không của riêng ai
cứ ngày một chồng thất, mỗi người phải tham gia giải quyết những vấn đề
phổ quát và muôn thuở, như xóa bỏ bất công xã hội, tự do cá nhân và giới
hạn của nó, con đường phát triển lịch sử của các dân tộc, tôn giáo, vô thần
và đạo đức, việc ngăn chặn nguy cơ hủy diệt thế giới, thực hiện ước mơ thế
giới đại đồng. Dostoevsky tư duy ở tầm thế giới, vì ông hiểu rằng cái thời
các dân tộc có thể tồn tại riêng rẽ đã vĩnh viễn qua rồi, rằng số phận của
Trái đất phụ thuộc vào việc mọi người giải quyết các vấn đề cơ bản của
mình như thế nào.
Cơn ác mộng của Raskolnikov ở phần kết tiểu thuyết Tội ác và trừng
phạt về cái chết của cả thế giới vì một thứ “bệnh dịch chưa từng thấy” giết
chết những kẻ mù quáng và khao khát tiêu diệt lẫn nhau, - cơn ác mộng ấy
mang ý nghĩa tượng trưng. Và xúc cảm mạnh mẽ của nhân vật trong truyện
ngắn Giấc mơ của một kẻ tức cười cũng đầy ngụ ý. Anh ta quyết định tự sát
vì tin rằng đối với anh ta, “Dù thế giới có tồn tại, hoặc chẳng có cái gì ở bất
cứ đâu, thì cũng thế mà thôi”. Nhưng khi bị “đưa” đến một hành tinh khác,
anh ta bỗng cảm thấy trào lên một tình yêu tha thiết Trái đất đang lùi dần
đằng xa và chỉ còn là một chấm sáng nhấp nháy. Anh ta nghĩ “Liệu nơi ta
đến có được như Trái đất chúng ta, cũng bất hạnh nghèo đói, nhưng mãi
mãi đáng yêu như thế hay thăng?” Như vậy, tầm phổ quát của vấn đề cái
nhìn “Trái đất tội lỗi” từ “Vũ trụ xa xăm” chẳng những không hề hạ thấp
mà ngược lại, càng nhấn mạnh tầm quan trọng của các vấn đề xã hội, đạo
đức, tâm lí trên trái đất đương đại, và điều này làm cho Dostoevsky trở nên
đặc biệt gần gũi với thế giới quan của chúng ta.
*
Dostoevsky đi vào làng văn vào giữa thập niên bốn mươi thế kỷ mười
chín, bằng truyện vừa Những người nghèo khó. Belinsky đã hồ hởi chúc
mừng nhà văn trẻ: “…Cuốn truyện mở ra những bí mật và tính cách ở nước
Nga mà trước đó chưa một ai phát hiện được. Đây là thử nghiệm đầu tiên
