giáng từ số mệnh, như một hành động của Thượng Đế và nằm ngoài hiểu
biết của họ. Họ chỉ im lặng và khạc nhổ.
Khái niệm công bằng ở châu Âu và châu Phi khác nhau và công lí của xứ
này lại không thể dung thứ tại xứ kia. Với dân châu Phi, chỉ có cách bồi
thường là ngõ hầu bù đắp được các tai ương trong cuộc sống; họ sẽ không
kiếm tìm động cơ của hành động gây ra tai ương. Dẫu bạn có nằm phục
kích kẻ tử thù và cắt cổ y trong bóng tối hay do bạn chặt cái cây khiến một
người lạ khinh suất đi ngang bị chết: theo quan niệm về trừng phạt của
người bản xứ là như nhau. Cộng đồng đã chịu một tổn thất và phải được
đền bù, bằng cách nào đó, bởi ai đó. Dân bản xứ sẽ không bỏ thời gian
đong đếm tội lỗi cùng công lao: hoặc bởi họ e điều này đưa mình đi quá xa,
hoặc cho rằng suy luận đấy không phải việc mình. Nhưng họ lại tận hiến
cho các suy xét bất tận nhằm thiết lập phương pháp cân đo tội ác hay thảm
họa kia bằng số đầu cừu dê mà chẳng màng tới thời gian, và nghiêm túc
dẫn bạn vào mê cung thiêng liêng của phép ngụy biện. Dạo ấy, điều này trái
ngược với các quan niệm của tôi về công lí.
Mọi sắc dân Phi châu đều cùng có tập tục này. Dẫu nếp nghĩ hoàn toàn bất
đồng và thâm tâm coi thường người Kikuyu, song dân Somali cũng ngồi
say sưa quy đổi, theo cùng một cách, tội giết người, hiếp dâm, hay lừa đảo
thành ra số đầu gia súc quý báu ở quê nhà - lạc đà cái hay ngựa mà tên gọi
và nòi giống đã khắc ghi sâu trong tim họ.
Có lần, tại Nairobi chúng tôi nhận được tin em trai Farah, một cậu bé mười
tuổi sống ở một địa phương gọi là Buramur, đã nhặt hòn đá ném vào một
chú bé thuộc bộ lạc khác làm cậu này gãy hai cái răng. Vì vụ việc này, đại
diện hai bộ lạc đã kéo về đồn điền, ngồi thảo luận ở nền nhà của Farah hết
đêm này tới đêm khác. Họ là những ông lão gày đét, khăn turban màu lục
đội đầu, từng hành hương đến Mekka, các gã trai Somali ngạo mạn, khi
chẳng phải tham dự sự kiện trọng đại nào thì làm phu vác súng cho những
khách du lịch hay thợ săn cao quý từ châu Âu, và các cậu bé mắt đen láy,
mặt tròn trĩnh, ngượng ngùng đại diện cho dòng họ mình, chẳng hề hé môi
