không ra hình thù gì cả. Đấy là nơi tụ hội các mầm mống nghệ thuật, các
phác thảo kiến trúc. Ta có cảm giác như tất cả các thiên tài của tất cả các
thế kỷ và tất cả các dân tộc đều đến đây lấy cảm hứng trong tác phẩm vĩ đại
này của sự tình cờ và sự phá hoại. Chắc hẳn những kiến tạo thần kỳ ấy đã
sản sinh ra ý tưởng của nền kiến trúc Morơ. Giữa lòng rừng, nghệ thuật đã
tìm thấy một trong những mẫu hình đẹp nhất: cây cọ. Cây hoa lộ đầu, bám
chặt lấy đất bằng hàng trăm nhánh rễ mọc ra từ thân, hẳn phải là vật đầu
tiên gợi nên cảm hứng về bố cục một nhà thờ dựa trên một vòm chống nhẹ..
Trong Mũi Khét của Saint Paul, tất cả các hình dạng, các vẻ đẹp, các vẻ
khôi hài, mọi sự táo bạo đều hội tụ ở đây, chồng chất lên nhau, được dựng
nên trong một đêm giông bão. Hẳn là tinh thần của không khí và lửa giữ vai
trò chủ đạo trong công việc ma quỷ này chỉ có tinh thần ấy mới có thể làm
cho những tác phẩm đầu tay ấy có tính chát khủng khiếp, đồng bóng, bất
toàn, khiến cho nững tác phẩm ấy khác hẳn tác phầm của con người. Chỉ có
nó mới có thể chồng chất những khối hình đáng sợ như thế này, dịch
chuyển những khối khổng lồ như thế, đùa bỡn với những trái núi như với
những hạt cát, và ở giữa những sáng tạo mà con người đã thử sao chép, nó
ném ra những ý tưởng nghệ thuật lớn lao, những tương phản cao cả không
thể thực hiện được, tuồng như thách thức sự táo bạo của nghệ sĩ vào giễu
cợt: "Hãy thử tái hiện cả cái này nữa xem!"
Tôi dừng lại dưới chân một khối bazan kết tinh, cao chừng 60 piê, các
mặt chạm gọt như tác phẩm của một người thợ mài ngọc. Ở mặt rước của
công trình kỳ lạ ấy, một hàng chữ lớn như một bàn tay bất tử viết ra. Những
tảng đá núi lửa này thường cho thấy hiện tượng kỳ lạ như vậy. Xưa kia,
chất đá mềm nhũn ra do tác dụng của núi lửa, lúc còn ấm và dễ nhào nặn,
đã in lại dấu vết những vỏ sò và cây leo. Những sự gặp gỡ tình cờ ấy tạo
nên những trò chơi kỳ quặc, những nét tượng hình bí ẩn, dấu ấn huyền bí
như những chữ ký của một đấng siêu nhiên để lại ở đây, viết bằng ký hiệu
bí thuật.
