Nếu dựa vào kinh điển thì ta có thể phân tích thập nhị nhân duyên ra
thành: Vô minh sinh ra hành nghiệp, hành nghiệp sinh ra thức, thức sinh ra
danh sắc, danh sắc sinh ra lục nhập, lục nhập sinh ra xúc, xúc sinh ra thọ, thọ
sinh ra ái, ái sinh ra thủ, thủ sinh ra hữu, hữu sinh ra sinh, sinh sinh ra già,
đau, chết và tất cả những khổ đau khác. Nhưng trên thực tế, khi tiếp xúc với
vật gì ta không ưa thích thì đau khổ phát sinh ngay tức khắc. Tâm xuyên qua
chuỗi thập nhị nhân duyên một cách thật nhanh chóng khiến ta không thể
nào theo kịp. Như trường hợp rơi từ trên cây xuống. Trước khi biết được
chuyện gì xảy ra thì... "Bụp", ta đã nằm ngay dưới đất. Thật ra, trước khi
chạm đất ta đã xuyên qua nhiều cành lá, nhưng vì sự rơi quá nhanh khiến ta
không thể nào đếm kịp hay nhớ hết trong lúc đang rơi. Cũng giống trường
hợp thập nhị nhân duyên. Nỗi đau khổ tức khắc mà chúng ta kinh nghiệm là
kết quả của một chuổi dài xuyên qua thập nhị nhân duyên. Đó là lý do tại
sao Đức Phật khuyên nhủ hàng môn đệ phải quán chiếu và hiểu rõ tâm mình
để có thể biết mình trước khi đụng mặt đất.
Giữa việc nghiên cứu giáo pháp và thực hành giáo pháp có nhiều sự
khác biệt. Chân giáo pháp phải học hỏi là tìm một con đường để thoát khỏi
sự bất ưng ý, thoát khỏi sự đau khổ của đời sống và đạt được hạnh phúc bình
an cho chính mình cùng tất cả chúng sanh. Khi tâm an tịnh, tức là nó đang ở
trong điều kiện bình thường. Khi tâm di động thì tư tưởng hình thành. Hạnh
phúc hay đau khổ là một phần của tâm hoạt động này, bất an và tham ái
cũng được hình thành như thế. Nếu bạn không hiểu rõ đặc tính luôn luôn di
động của tâm thì bạn sẽ săn đuổi theo tư tưởng hình thành mãi và trở thành
nạn nhân của nó. Thế nên, Đức Phật dạy chúng ta hãy quán sát hoạt động
của tâm, theo dõi tâm di chuyển. Khi theo dõi tâm, ta sẽ thấy được những
đặc tính căn bản của tâm. Đó là: vô thường, bất toại nguyện và vô ngã. Bạn
nên tỉnh thức và quán sát những hiện tượng tâm lý này. Bằng cách quán sát,
theo dõi bạn có thể học được tiến trình của nhân duyên. Đức Phật dạy rằng
vô minh là nhân phát sinh ra hành nghiệp và mọi hiện tượng. Hành nghiệp
hay sự chủ ý này phát sinh ra thức và thức lại là nhân của thân và tâm. Đó là
tiến trình của nhân duyên.
Khi bắt đầu nghiên cứu Phật giáo, ta thấy rằng lối dạy theo truyền thống
kinh điển đem lại nhiều lợi ích. Nhưng khi thấy được tiến trình diễn ra bên
trong, ta mới thấy rõ tầm quan trọng của sự thực hành. Những kẻ chỉ học
pháp học mà không thực hành thì không thể nào theo kịp sự mau lẹ của tiến
trình này. Dĩ nhiên tiến trình của tâm được kinh điển hệ thống hóa và mô tả
rõ ràng, nhưng kinh nghiệm là kiến thức thực nghiệm vượt ra ngoài sách vở
học hỏi. Sách vở không thể mô tả cho chúng ta biết những gì chỉ được biết
