Câu chuyện này bắt đầu vào đầu những năm 1920, khi nhà vật lý Ấn Độ
mập mạp Satyendra Nath Bose mắc lỗi khi giải một số phương trình cơ học
lượng tử. Đó là một lỗi do cẩu thả, nhưng nó đã khiến Bose chú ý. Không
biết mình mắc lỗi, ông vẫn giải hết phương trình; và những câu trả lời “sai”
thu được do lỗi ban đầu lại rất phù hợp với các thí nghiệm về tính chất của
photon – tốt hơn lý thuyết “đúng” nhiều.*
Và như các nhà vật lý trong suốt lịch sử, Bose quyết định cho rằng lỗi sai đó
là chân lý, thừa nhận rằng mình không hiểu và viết thành nghiên cứu. Lỗi
tưởng như sai đó, cộng với việc không ai biết ông (vì Bose là người Ấn Độ)
đã khiến mọi tạp chí khoa học uy tín ở châu Âu từ chối bài báo. Không nản
lòng, Bose đã trực tiếp gửi bài báo đến cho Albert Einstein. Nhà vật lý vĩ đại
đã nghiên cứu rất kỹ, xác định rằng câu trả lời của Bose rất thông minh: nó
nói rằng các hạt nhất định như photon có thể sụp đổ chồng lên nhau cho đến
khi không còn phân biệt được nữa. Einstein tinh gọn bài báo hơn một chút,
dịch nó sang tiếng Đức và mở rộng công trình của thành một bài báo riêng
khác, áp dụng cho cả các nguyên tử (chứ không chỉ photon). Nhờ vào danh
tiếng lẫy lừng, Einstein đã cho xuất bản cả hai bài báo cùng nhau.
Einstein đưa thêm vài dòng để chỉ ra rằng: nếu các nguyên tử đủ lạnh (lạnh
hơn chất siêu dẫn rất, rất, rất nhiều) thì chúng sẽ ngưng tụ thành một trạng
thái vật chất mới. Tuy nhiên, tạo ra nhiệt độ lạnh đến mức như vậy vượt xa
khả năng của công nghệ thời đó; ngay cả người nhìn xa như Einstein cũng
cho là không thể. Ông coi trạng thái ngưng tụ của mình là một sự kỳ lạ phù
phiếm. Thật đáng ngạc nhiên, một thập kỷ sau, các nhà khoa học đã thoáng
thấy trạng thái ngưng tụ Bose-Einstein trong một loại heli siêu lỏng, khi các
nguyên tử liên kết với nhau thành những cụm nhỏ. Các cặp electron Cooper
trong chất siêu dẫn có đặc tính như trạng thái ngưng tụ Bose-Einstein theo
một cách nào đó. Nhưng sự liên kết trong các chất siêu lỏng và siêu dẫn rất
hạn chế, hoàn toàn không giống trạng thái Einstein đã hình dung ra: một
màn sương khuếch tán và lạnh lẽo. Dù gì đi nữa, những nhà khoa học nghiên
cứu về heli và BCS cũng không theo đuổi phỏng đoán của Einstein; và mãi
