thế theo sự chọn lựa của chính mình, như dùng một phương thuốc cần thiết
chữa bệnh cho thể trạng tổ chức chính trị, khi căn bệnh không thể điều trị
được bằng các phương tiện ít bạo lực hơn. Nhưng việc chấp nhận chế độ
độc tài, ngay cả trong một thời gian giới hạn dứt khoát, cũng chỉ có thể
được biện minh, nếu như nhà độc tài sử dụng toàn bộ quyền lực nắm được
nhằm san bằng trở lực đã tước đoạt quyền hưởng thụ tự do của dân tộc,
tương tự như Solon hay Pittacus
. Một chính thể chuyên chế tốt là một ý
tưởng hoàn toàn trá ngụy (ngoại trừ như phương tiện cho mục đích nhất
thời nào đó), trên thực tế nó trở thành những điều hão huyền vô nghĩa và
nguy hiểm nhất. Cái xấu hướng tới cái xấu, chế độ chuyên chế tốt ở một
nước có đôi chút tiến bộ văn minh sẽ có hại nhiều hơn là ở một nước tồi tệ;
bởi vì nó làm suy nhược và giảm sút tư tưởng, tình cảm và năng lực của
dân chúng. Nền chuyên chế của Augustus đã chuẩn bị dân chúng La Mã
cho Tiberius
. Nếu toàn thể sắc thái tính cách của dân chúng trước tiên đã
không bị hàng phục suốt gần hai thế hệ của tình trạng nô lệ êm đềm ấy, hẳn
là họ đã còn đủ tinh thần để nổi loạn chống lại chế độ nô lệ ngày càng trở
nên ghê tởm hơn.
Không có khó khăn gì để chỉ ra rằng hình thức chính thể lý tưởng tốt
nhất là hình thức chính thể trong đó chủ quyền, hay quyền kiểm soát tối cao
như một phương sách cuối cùng, được trao cho toàn thể khối tập hợp cộng
đồng; mỗi một công dân không chỉ có tiếng nói trong việc vận dụng chủ
quyền cơ bản ấy, mà còn ít nhất cũng thỉnh thoảng được yêu cầu tham gia
thực sự vào việc cai trị bằng cách đích thân thực hiện một chức năng nào
đó, mang tính địa phương hay tổng quát.
Để kiểm nghiệm giả thiết này thì trong việc khảo sát cần phải dẫn lại
hai nhánh phân định phẩm chất tốt của chính thể đã được nêu ra ở chương
trước; bản thân sự thẩm tra tính tốt xấu của một chính thể sẽ tiện lợi phân
chia ra hai phần: chính thể ấy thúc đẩy đến đâu việc điều hành các hoạt
động của xã hội bằng phương tiện là các tính năng hiện tồn của các thành
viên như đạo đức, trí tuệ và tính tích cực; và hiệu quả của chính thể ra sao
trong việc cải tiến hay làm hư hỏng các tính năng ấy.
