Frederick Engels
Chống Duhring
Phần thứ ba
Xã hội chủ nghĩa
I- Lịch sử
Trong "Lời mở đầu"[1A], chúng ta đã thấy những nhà triết học Pháp thế kỷ
XVIII, tức là những người chuẩn bị cho cuộc cách mạng, đã kêu gọi đến lý
tính với tư cách là vị quan toà duy nhất xét xử tất cả những cái hiện tồn như
thế nào. Họ đòi hỏi phải dựng lên một nhà nước hợp lý tính, một xã hội hợp
lý tính; đòi phải loại bỏ không thương xót tất cả những gì trái với lý tính
vĩnh cửu. Chúng ta cũng đã thấy rằng lý tính vĩnh cửu trên thực tế chẳng
qua chỉ là lý trí được lý tưởng hoá của người thị dân trung sản lúc ấy đang
phát triển thành nhà tư sản. Nhưng khi cách mạng Pháp đã thực hiện xã hội
hợp lý tính ấy, dầu có hợp lý như thế nào chăng nữa so với trạng thái cũ, thì
cũng vẫn hoàn toàn không phải là tuyệt đối hợp lý tính. Nhà nước hợp lý
tính đã phá sản hoàn toàn. Khế ước xã hội của Rousseau đã được thực hiện
trong thời kỳ khủng bố mà giai cấp tư sản, không tin vào năng lực chính trị
của chính mình nữa, đã tìm cách thoát khỏi, lúc đầu là trong sự ăn hối lộ
của Viện chấp chính, và cuối cùng là trong sự che chở của chế độ độc tài
Napoléon[85]. Hoà bình vĩnh cửu mà người ta hứa hẹn đã biến thành một
cuộc chiến tranh xâm lược không ngừng. Số phận của chế độ xã hội hợp lý
tính cũng không may mắn gì hơn. Sự đối lập giữa người giàu và người
nghèo, đáng lẽ được giải quyết trong đời sống hạnh phúc phổ biến, lại trở
nên sâu sắc hơn do xoá bỏ những đặc quyền phường hội và đặc quyền
khác, được dùng làm cái cầu để vượt qua sự đối lập ấy, và do xoá bỏ những
tổ chức từ thiện của giáo hội đã từng làm dịu chút ít sự đối lập ấy; sự phát
triển nhanh chóng của công nghiệp trên cơ sở tư bản chủ nghĩa đã nâng sự
nghèo khổ và khốn cùng của quần chúng lao động thành một điều kiện
sống còn của xã hội. Con số tội phạm mỗi năm một tăng. Nếu những tệ nạn
phong kiến, trước kia được trưng ra dưới ánh sáng ban ngày một cách vô sỉ,
bây giờ tuy chưa bị thủ tiêu nhưng vẫn bị đẩy xuống hàng thứ yếu, thì
