trình sự việc của các quan cho chúa Trịnh về sau có câu phân trần:
“Bấy giờ cũng có Cậu Chu vệ tống tẫn lễ ấy. Cậu ấy cũng có xem
sóc...” (La Sơn Yên Hồ..., II, tr. 807). Rõ ràng “Cậu Chu” không phải
là quan chức triều đình mà là hoạn quan, xét theo các sự việc đã thấy.
Tiếng tôn xưng “cậu” cho người quyền quý mà không có chức vị
chính thức của quyền bính, còn sót lại thời gần đây là trường hợp của
“Cậu Cẩn”, tuy Ngô Đình Cẩn không phải là hoạn quan!
Điều đáng chú ý khác là có những nội giám gốc thiểu số giáp
Trung Hoa trong phủ Trịnh. Vì sử quan Toàn thư coi thường nội giám
nên ta không thấy rõ nguồn gốc quê quán của các ông này, nhưng sử
quan Nguyễn với nhiều chú thích khiến ta biết vài điều thích thú.
Cùng với nhiều hoạn quan gốc vùng đồng bằng họ Phạm (Xuân Đỉnh),
Nguyễn (Đình Huấn), Lê (Trung Nghĩa)... cũng có người họ Hoàng
như Hoàng Công Kỳ (+1745). Tất nhiên họ Hoàng đã phục vụ Trịnh
Lê có rất nhiều người gốc trung châu, đã trung châu hóa, nhưng
Hoàng là họ lớn trong các nhóm thiểu số tây nam Trung Quốc kề cận
Đại Việt mà ngày nay được gọi chung là Choang/Tráng, có khu tự trị
riêng ở Quảng Tây. Hoàng có lẽ phát sinh từ quan niệm Trung Quốc
của các tộc đoàn muốn lên làm lãnh chúa: hoàng, màu vàng của hoàng
đế, hoàng đế. Trong sự tranh giành ảnh hưởng, Lý Trần đã dùng nhiều
họ Hoàng trong việc giao tiếp với Trung Quốc cũng như phải khổ
nhọc xử lý về việc họ nghiêng ngả lúc theo phe này, lúc phe khác
trong thế đối phó với thiên triều. Thổ tù Hoàng Văn Đồng cai quản mỏ
đồng Tụ Long đã có cung cách như tổ tiên xa đời của họ (1779). Và đã
có những hoạn quan cùng gốc gác như thế nổi bật nhất trong phủ chúa,
theo một cung cách phục vụ không thường thấy của những người quen
“khuôn phép”. Hoàng Công Phụ (Bắc Giang) nắm quyền dưới thời
Trịnh Giang (1729-1740), Hoàng Ngũ Phúc (Yên Dũng, Lạng Sơn)
tung hoành cuối đời Trịnh nên để lại nhiều chi tiết đáng lưu ý. Phan
Huy Chú cho biết Hoàng Ngũ Phúc “tự thiến”, nhưng những ông họ
Hoàng dân tộc Tày, Thái, Nùng khác có làm như vậy không?
