Khi viết những dòng này, trong một quyển vở riêng cho con trai út
mới 26 tháng tuổi, Liệu thấy hơi buồn cười: chính cha lúc này đương phụ
trách kiểm tra trong đoàn chỉ đạo công tác ruộng đất tại Việt Bắc. Ông
không ngờ mình đang nhầm. Đám đông, nhất là đám đông thuần phác, bị
vô thức kiểm soát, khi được phát động một chiều hướng nào, sẽ phát tiết ra
những năng lượng khổng lồ, tăm tối hay tích cực tuỳ thuộc người khơi
mào. Đến một lúc “âm binh” trỗi dậy mạnh mẽ quá, chính người đốt lửa
cũng thành bất lực, đứng xuôi tay nhìn thực tế nghiệt ngã.
Ngày 7-5-1954, trận chiến ở Điện Biên Phủ kết thúc. Cả thế giới thán
phục chiến thắng của bộ đội Việt Nam. Dân tộc tự hào. Ý nghĩa của sự kiện
là quá lớn, nhất là trong mắt con người vừa làm chính trị, vừa bắt đầu
nghiệp nghiên cứu lịch sử. Nức lòng với tư thế mới của phe cách mạng,
Liệu lại có những ấm ức khác. Tin kí hiệp định Geneve về Tân Trào, ông
tốc lên Hồ Chủ tịch, Trường Chinh thắc mắc “đứng về tương quan lực
lượng các bên thì ranh giới quân sự phải lui xuống phía Nam mới đúng
chứ. Chính địch cũng thừa nhận ranh giới chỉ lên được đến vĩ tuyến 14 - 15
là cùng, thế mà ta chịu kí ở vĩ tuyến 17, phí bao nhiêu xương máu đấu tranh
của quân dân”. Lãnh đạo giải thích, nhưng làm sao có thể hở cho một người
“xốc nổi về chính trị” cái điều ranh giới ở đâu thì các cường quốc đã quyết
định rồi được. Con suối ở Tân Trào chiều tháng 7 - 1954 ấy đến là lắm thác
lũ.
Dù sao, trước mắt là hòa bình rồi. Ngày về Hà Nội đang đến, với vô
vàn hạnh phúc, hạnh phúc quá giản đơn sau những ngày hầm hố bom đạn,
có khi chỉ là giấc ngủ ấm, bữa ăn no. Liệu sẽ được rảnh rang trong việc đèn
sách, làm việc theo chí hướng, đào sâu chiêm nghiệm cái mình thích. Hòa
bình đem lại bao nhiêu thứ, thế mà trước ngưỡng cửa của nó, lòng Liệu lại
ngổn ngang.
13-5-1954
