trọng sáng suốt kia. Lòng can đảm của Guillaumet, trước hết, là hiệu quả
của lòng cương trực.
Đức tính thật sự của anh lại không phải là đó. Sự cao cả của anh, ấy là tự
cảm thấy mình mang trách nhiệm. Trách nhiệm với mình, với bao thư tín,
trách nhiệm đối với những bạn hữu hoài mong. Anh cầm trong tay những
vui buồn của họ. Trách nhiệm đối với những gì mới mẻ đang được xây
dựng dưới kia, nơi chốn của nhân gian sinh hoạt, mà dù cách biệt, anh vẫn
phải dự phần. Trách nhiệm chút ít đối với định mệnh con người, trong vòng
khả năng của anh trên công việc.
Anh thuộc thành phần những sinh vật rộng, hài lòng chấp thuận đưa vòm
lá cành mình, che phủ giúp những chân mây. Làm người, ấy là nhận trách
nhiệm. Ấy là biết tủi thẹn trước những khốn cùng, khổ lụy, không do mình
mà ra. Ấy là biết kiêu hãnh vì một chiến thắng của bạn mình thu hoạch. Ấy
là, lúc đặt tảng đá của riêng mình, mà cảm thấy góp phần xây dựng một cõi
chung.
Người ta cứ muốn lẫn lộn hạng người đó với những tay đấu bò, hoặc với
những kẻ lăn lóc cuộc chơi. Người ta ca tụng lòng dũng cảm dám chết của
họ. Nhưng tôi xem nhẹ lòng khinh thường sự chết. Nếu nó không bắt nguồn
từ một ý thức về trách nhiệm phải mang và mình chấp thuận, thì sự xem
thường cái chết chỉ là dấu hiệu cằn cỗi của tinh thần, hoặc ngông cuồng của
tuổi trẻ. Tôi có biết một chàng trai đã tự sát. Tôi chẳng biết cuộc tình duyên
lỡ dở nào đã xui giục anh cẩn thận cho một viên đạn vào tim. Tôi không
biết anh nghe theo tiếng gọi lãng mạn văn chương nào cám dỗ mà lại tỉ mỉ
mang găng trắng vào tay, nhưng tôi nhớ rằng cái cảnh tượng chán chường
kia, đã gây cho tôi một cảm giác khó chịu; không có gì cao cả, chỉ là tầm
thường khốn đốn mà thôi. Thế thì, phía sau gương mặt dễ thương nọ, bên
trong khối óc người trai kia, trước đây chả có gì ráo. Có chăng chỉ là hình
ảnh một cô gái nhỏ nào ngốc nghếch giống như trăm vạn cô khác mà thôi.
Trước một phận số lai rai nghèo nàn như vậy, tôi bỗng nghĩ tới một cái
chết đích đáng của con người. Cái chết của một kẻ làm vườn, kẻ từng bảo
tôi: “Ông biết chứ… đôi lúc xới đất, mồ hôi ra như tắm. Tôi bị chứng đau
